مذاکرات مشروط؟!

شرق

بروزرسانی 1404/04/11 - 18:54

شرق/متن پیش رو در شرق منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

تجربه جنگ ۱۲‌روزه در سایه تجاوز اسرائیل که با حمایت مستقیم آمریکا و در میانه مذاکرات غیرمستقیم تهران-واشنگتن در مسقط رخ داد، اعتماد ایران به فرایند دیپلماتیک را به‌شدت تضعیف کرده است. این درگیری‌ها‌ که با حملات متجاوزانه اسرائیل در ۲۳ خرداد ۱۴۰۴ و مداخله مستقیم آمریکا در دوم تیرماه علیه تأسیسات هسته‌ای ایران همراه بود، نشان‌دهنده شکنندگی آتش‌بس کنونی و پیچیدگی‌های بازگشت به مذاکرات است. اظهارات اخیر عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در گفت‌وگو با شبکه سی‌بی‌اس و مجید تخت‌روانچی، معاون وزیر امور خارجه، در مصاحبه با بی‌بی‌سی، بر یک پیش‌شرط کلیدی برای ازسرگیری گفت‌وگوها با آمریکا تأکید دارد؛ «تضمین عدم تجاوز دوباره نظامی در حین مذاکرات». شرط مذکور، زمینه‌های آن و پیامدهایش برای آینده روابط ایران و آمریکا مؤید آن است که تهران ضمن آمادگی برای هر‌گونه مذاکره و باز‌گذاشتن درهای دیپلماسی، در مقابل هر‌گونه تهدید نظامی نیز از هوشیاری و آمادگی کامل و لازم برخوردار است.

اگر‌چه جنگ ۱۲‌روزه ‌منجر به شهادت فرماندهان ارشد نظامی، دانشمندان هسته‌ای‌ و غیرنظامیان شد، اما ایران در پاسخ، عملیات‌های «وعده صادق ۳» و «بشارت فتح» را اجرا کرد و نشان داد که قادر به وارد‌کردن خسارات متقابل است. آتش‌بس پیشنهادی آمریکا در سوم تیرماه در حالی برقرار شد که مذاکرات غیرمستقیم تهران-واشنگتن در مسقط در جریان بود. با‌این‌وجود، حملات ناگهانی آمریکا اعتماد ایران به فرایند دیپلماتیک را خدشه‌دار کرد. اظهارات دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، مبنی بر نابودی کامل تأسیسات هسته‌ای ایران و تهدید به حملات بیشتر در صورت ادامه غنی‌سازی، تنش‌ها را افزایش داده است. در مقابل، ایران بر حق خود برای غنی‌سازی صلح‌آمیز تأکید ‌و اعلام کرده‌ تا زمانی که تضمین‌های لازم برای عدم تجاوز نظامی را دریافت نکند، مذاکره‌ای در کار نخواهد بود. مصاحبه‌های اخیر عراقچی و تخت‌روانچی این موضع را به‌ وضوح نشان می‌دهد.

تجربه گذشته، چراغ راه آینده
بی‌اعتمادی ناشی از تجربه جنگ اخیر عملا به‌مثابه چراغ راه آینده عمل می‌کند تا مبادا در میانه مذاکرات احتمالی، شاهد تجاوز و تعرض مجدد به خاک کشور باشیم. کما‌اینکه عراقچی در گفت‌وگو با سی‌بی‌اس تأکید کرد که ایران پیش از آغاز دوباره مذاکرات، نیازمند تضمین است که آمریکا در میانه گفت‌وگوها دست به حمله نظامی نزند. این موضع ریشه در تجربه جنگ ۱۲‌روزه دارد‌ که در آن حملات اسرائیل و آمریکا در آستانه دور ششم مذاکرات مسقط رخ داد. تخت‌روانچی نیز در مصاحبه با بی‌بی‌سی، با اشاره به پیام‌های غیرمستقیم آمریکا از طریق میانجی‌ها برای ازسرگیری مذاکرات، بر لزوم شفافیت واشنگتن در نفی حملات بیشتر تأکید کرد. این بی‌اعتمادی عمیق به دلیل سابقه بدعهدی آمریکا، به‌ویژه خروج یک‌جانبه از برجام در سال ۲۰۱۸ و حملات اخیر، تشدید شده ‌و تا به اکنون تهران را از شروع دوباره مذاکرات منصرف کرده است.

در همین زمینه، فاطمه مهاجرانی نیز در نشست خبری اظهار کرد: «طبق گفته وزیر امور خارجه هیچ تاریخی برای مذاکره تعیین نشده و محتمل است که این تاریخ، نزدیک هم نباشد». سخنگوی دولت چهاردهم ‌در ادامه سخنان خود به بی‌اعتمادی تهران پرداخت و با اشاره به مذاکرات هسته‌ای، تأکید کرد:‌ «اگرچه این گفت‌وگوها از دولت سیزدهم در جریان بود و متوقف نشد، اما تناقض‌گویی‌های طرف مقابل شرایط را مشکل کرد و در وسط مذاکرات به ایران حمله کردند. به همین دلیل در عین بی‌اطمینانی به مذاکرات، مسیر مذاکرات را ترک نمی‌کنیم و طی دو دهه اخیر هم آن را نشان داده‌ایم». به گفته مهاجرانی، «ایران اهل مذاکره و دیپلماسی است. دیپلماسی با کشورهای همسایه و کشورهای منطقه آن را نشان می‌دهد. مخاصمه با کشورهایی را که قطع رابطه داشتیم، حل کردیم. با عربستان و مصر مشکلات‌مان را حل کردیم».

با وجود بی‌اعتمادی تهران به موازات باز نگه‌داشتن درهای دیپلماسی، ایران همچنان بر خطوط قرمز خود ایستاده است. در همین خصوص، عراقچی برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز ایران را «موضوع غرور و افتخار ملی» توصیف ‌و اظهار کرد بمباران نمی‌تواند دانش و فناوری غنی‌سازی را نابود کند. مسئول سیاست خارجی کشورمان‌ ‌تأکید کرد: «ایران در صورت اراده‌ می‌تواند خسارات را جبران و برنامه هسته‌ای خود را بازسازی کند». تخت‌روانچی نیز با رد اتهامات درباره اهداف نظامی برنامه هسته‌ای ایران، غنی‌سازی تا سطح ۶۰ درصد را برای مقاصد صلح‌آمیز دانست و هرگونه درخواست برای غنی‌سازی صفر را «قانون جنگل» خواند. این مواضع نشان‌دهنده عزم ایران برای حفظ خودکفایی هسته‌ای و مقاومت در برابر فشارهای خارجی است.

هر دو مقام ایرانی بر آمادگی ایران برای دفاع در برابر هرگونه تجاوز تأکید کردند. عراقچی اظهار کرد ایران در ‌جنگ ۱۲‌روزه توانایی دفاعی خود را اثبات کرده و در صورت تکرار تجاوز، این روند را ادامه خواهد داد. تخت‌روانچی نیز با اشاره به اتحاد ملی ایرانیان در برابر تهدیدات خارجی، تأکید کرد که ایران در برابر هرگونه تلاش برای تغییر نظام یا حملات نظامی ایستادگی خواهد کرد. این موضع نشان‌دهنده رویکرد موازی ایران است؛ «آمادگی برای دیپلماسی، همراه با هوشیاری لازم‌ در برابر تهدیدات نظامی». همچنان‌‌ که معاون سیاسی وزارت خارجه تصریح کرد، «ایران به دنبال جنگ نیست، اما برای جلوگیری از غافلگیری مجدد، محتاط و آماده باقی خواهد ماند».

نقش مخرب آمریکا و سیاست‌های متناقض ترامپ
در چنین وضعیتی، اظهارات ترامپ درباره تمایل به ازسرگیری مذاکرات و هم‌زمان تهدید به حملات بیشتر، نه‌تنها ابهامات زیادی ایجاد کرده، بلکه بر بی‌اعتمادی ایران نیز افزوده است. او ادعا می‌کند تأسیسات هسته‌ای ایران «کاملا نابود شده»، اما گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و اظهارات مقامات ایرانی ‌گفته‌های ترامپ را زیر سؤال می‌برند. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، خسارات به تأسیسات هسته‌ای ایران را «شدید اما نه کامل» توصیف کرد و گفت که ایران می‌تواند ظرف چند ماه غنی‌سازی را از سر بگیرد. البته ناظران باور دارند این تناقضات نشان‌دهنده استراتژی فشار حداکثری ترامپ برای وادارکردن ایران به پذیرش شرایط سخت‌گیرانه‌تر است.

در کنار آنچه عنوان شد، آمریکا در جنگ ۱۲‌روزه نقش فعالی در حمایت از اسرائیل ایفا کرد و حملات مستقیمی به تأسیسات هسته‌ای ایران انجام داد. این حمایت، همراه با تأیید خبر فروش ۵۱۰ میلیون دلار تجهیزات هدایت بمب به اسرائیل، نشان‌دهنده تعهد واشنگتن به تقویت توان نظامی اسرائیل است.

این تجهیزات‌ که شامل کیت‌های JDAM برای بمب‌های سنگرشکن است، توانایی اسرائیل برای هدف قرار‌دادن تأسیسات زیرزمینی ایران را افزایش می‌دهد و تهدیدی بالقوه برای مذاکرات دیپلماتیک محسوب می‌شود. با این فروش تجهیزات و تسلیحات، عملا اعتماد تهران به مسیر پیش‌رو برای مذاکره به پایین‌ترین سطح خود خواهد رسید. با‌این‌حال، مجید تخت‌روانچی، معاون سیاسی دستگاه دیپلماسی کشورمان، اشاره کرد که آمریکا از طریق میانجی‌ها، از‌جمله کشورهای عربی خلیج فارس مانند قطر، پیام‌هایی برای ازسرگیری مذاکرات ارسال کرده است. با وجود این تلاش‌ها، عدم شفافیت واشنگتن درباره توقف حملات نظامی، اطمینان ایران را تضعیف کرده است. این موضوع نشان‌دهنده چالش اصلی در دیپلماسی کنونی است که «چگونه می‌توان اعتماد متقابل را در سایه تهدیدات نظامی بازسازی کرد؟». جنگ ۱۲‌روزه در کنار خسارات مادی به ایران و تضعیف بیش‌ازپیش اعتماد به آمریکا، حتی فرایندهای دیپلماتیک موازی را هم به‌شدت شکننده کرد.

حملات به تأسیسات غیرنظامی، از‌جمله مراکز درمانی و زندان اوین و شهادت غیرنظامیان، خشم عمومی در ایران را برانگیخت و عزم ملی برای حفظ برنامه هسته‌ای را تقویت کرد. ایران با تعلیق همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در واکنش به گزارش‌های جانب‌دارانه گروسی، نشان داد به نهادهای جهانی از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گرفته تا شورای امنیت، سازمان ملل و‌... نیز بی‌اعتماد است. بنابراین آتش‌بس کنونی‌ که تخت‌روانچی‌ پایداری آن را «نامشخص» خواند، به دلیل عدم تعهد صریح آمریکا و اسرائیل به توقف حملات، مبهم است. معاون سیاسی وزارت امور خارجه تأکید کرد: «ایران تا زمانی که مورد حمله قرار نگیرد، به آتش‌بس پایبند خواهد ماند، اما هوشیاری کامل را حفظ می‌کند». این شکنندگی با فروش تسلیحات جدید آمریکا به اسرائیل و اظهارات جنگ‌طلبانه ترامپ تشدید شده است‌.

چشم‌انداز دیپلماسی و چالش‌های پیش‌رو
با توجه به فضای مبهم فعلی و آینده نامشخص، شرط ایران برای مذاکره، ذیل تضمین عدم تجاوز نظامی، چالشی اساسی برای آمریکا ایجاد می‌کند. کما‌اینکه تخت‌روانچی در بخشی از مصاحبه با شبکه جهانی بی‌بی‌سی به صراحت‌ قید کرد‌ ‌آمریکا باید در این زمینه ‌«کاملا شفاف‌» باشد. بدون چنین تضمینی، ایران دلیلی برای بازگشت به میز مذاکره نمی‌بیند؛ به‌ویژه با توجه به تجربه تلخ مذاکرات مسقط که با حملات ناگهانی متوقف شد. ‌در این میان، بند غروب برجام هم می‌تواند به شکنندگی اوضاع بیفزاید. به هر حال باید در نظر داشت که با نزدیک‌شدن به اکتبر ۲۰۲۵، زمانی که بند غروب برجام برخی محدودیت‌های هسته‌ای ایران را پایان می‌دهد، فشارهای بین‌المللی افزایش یافته است. کشورهای اروپایی ممکن است از مکانیسم ماشه برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل استفاده کنند‌ که این امر می‌تواند تنش‌ها را به اوج برساند. در پیوست نکته مذکور، تخت‌روانچی‌ انتقاد تندی از رهبران اروپایی کرد که به‌ جای محکوم‌کردن حملات آمریکا و اسرائیل، آنها را توجیه می‌کنند‌ و این موضع را «مضحک» خواند.

همین دست سیاست‌های غرب در قالب استانداردهای دوگانه، اکنون دایره بی‌اعتمادی تهران را افزایش داده است. در سایه تداوم فضای جاری، یکی از سناریوهای محتمل ناظر بر «ادامه بن‌بست دیپلماتیک فعلی» است؛ چرا‌که بدون تضمین عدم تجاوز، ایران احتمالا از مذاکره خودداری خواهد کرد. هر‌چند این بن‌بست می‌تواند با تهدیدات نظامی بیشتر از سوی آمریکا و اسرائیل همراه شود؛ به‌ویژه با توجه به تقویت توان نظامی اسرائیل با تسلیحات جدید. در سناریوی دیگر که در قالب «تشدید تنش‌ها» خودنمایی می‌کند، اگر آمریکا یا اسرائیل حملات جدیدی را آغاز کنند، ایران با پاسخ نظامی متقابل، مشابه عملیات‌های اخیر، واکنش نشان خواهد داد. این سناریو با نزدیک‌شدن به ضرب‌الاجل بند غروب برجام محتمل‌تر می‌شود.

اما در سناریوی سوم، می‌توان به «دیپلماسی مشروط» چشم دوخت که در صورت ارائه تضمین‌های معتبر از سوی آمریکا، از‌جمله تعهد به عدم حمله در حین مذاکرات، ایران ممکن است به گفت‌وگوهای غیرمستقیم بازگردد و در این بین، نقش میانجی‌هایی مانند قطر در این زمینه کلیدی خواهد بود.

در مجموع باید گفت شرط ایران برای ازسرگیری مذاکرات با آمریکا‌ -تضمین عدم تجاوز نظامی- پاسخی منطقی به تجربه جنگ ۱۲‌روزه و بدعهدی‌های مکرر آمریکا‌ست. اظهارات عراقچی و تخت‌روانچی نشان‌دهنده عزم ایران برای حفظ استقلال هسته‌ای و دفاع از منافع ملی در برابر تهدیدات خارجی است. در‌حالی‌که ایران درهای دیپلماسی را باز نگه داشته، بی‌اعتمادی عمیق به آمریکا، حمایت واشنگتن از اسرائیل و اظهارات جنگ‌طلبانه ترامپ، چشم‌انداز مذاکرات را تیره کرده است. آتش‌بس کنونی شکننده است و بدون اعتمادسازی، احتمال تشدید تنش‌ها بالاست. برای جلوگیری از درگیری‌های جدید، آمریکا باید شفافیت و تعهد به توقف اقدامات نظامی را نشان دهد؛ در غیر‌این‌صورت، منطقه در آستانه تقابلی جدید قرار خواهد گرفت. نقش میانجی‌های منطقه‌ای و فشارهای بین‌المللی، به‌ویژه در آستانه بند غروب برجام، در تعیین مسیر آینده این بحران حیاتی خواهد بود.