برگزیده

بازی سلاح و سیاست‌

شرق

بروزرسانی 1404/08/08 - 17:58

شرق/متن پیش رو در شرق منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

‌موسی موحد| سه‌شنبه، ششم آبان ۱۴۰۴، علی لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، پس از دیدار با سید‌محسن‌رضا نقوی، وزیر کشور پاکستان، در تهران، در صفحه شخصی خود در شبکه اجتماعی ایکس با اشاره به توافق راهبردی میان پاکستان و عربستان سعودی نوشت: «امروز جهان اسلام بیش از هر زمان دیگری به این برادری نیاز دارد. برای حل مسائل منطقه دیگر به سخنرانی نیاز نداریم، بلکه به عمل و همکاری نیاز داریم و توافق پاکستان و عربستان از همین جنس است؛ از آن استقبال می‌کنیم».

توافق‌نامه دفاع متقابل راهبردی موسوم به SMDA میان عربستان سعودی و پاکستان در تاریخ ۲۵ شهریور ۱۴۰۴ (۱۷ سپتامبر) پس از سه سال مذاکره به امضا رسید. این پیمان دفاعی که به ابتکار دو کشور مسلمان جنوب و غرب آسیا شکل گرفته، شامل همکاری‌های گسترده در حوزه‌های امنیتی، دفاعی و بازدارندگی مشترک است. بر‌اساس مفاد اعلام‌شده، هرگونه تجاوز به یکی از دو کشور به‌منزله تجاوز به هر دو تلقی خواهد شد؛ موضوعی که آن را به یکی از مهم‌ترین توافق‌های نظامی چند سال اخیر در جهان اسلام تبدیل کرده است. در اعلامیه مشترک ریاض و اسلام‌آباد آمده که هدف این توافق، تقویت توان دفاعی دو کشور، افزایش هماهنگی نظامی و توسعه همکاری‌های آموزشی و تسلیحاتی است تا دو طرف بتوانند در برابر تهدیدات مشترک منطقه‌ای بازدارندگی مؤثرتری ایجاد کنند. چند روز پیش از این، محمد شهباز شریف، نخست‌وزیر پاکستان، در جریان سفر رسمی خود به عربستان و دیدار با محمد بن‌سلمان، ولیعهد سعودی، این پیمان را در ریاض امضا کرد. این توافق، به باور ناظران، می‌تواند زمینه‌ساز شکل‌گیری یک نظام امنیت جمعی جدید در جهان اسلام باشد. در همین راستا، مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران نیز در سخنرانی خود در هشتادمین مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک از این پیمان استقبال کرد و آن را «آغازی برای شکل‌گیری نظام امنیت فراگیر منطقه‌ای» دانست که کشورهای مسلمان غرب آسیا می‌توانند در چارچوب آن همکاری سیاسی، دفاعی و امنیتی مشترک داشته باشند. پس از امضای پیمان و در ۲۷ شهریورماه بود که فیصل بن‌فرحان، وزیر خارجه عربستان سعودی، در تماس تلفنی با سیدعباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، او را در جریان جزئیات توافق جدید قرار داد؛ نشانه‌ای از تمایل ریاض برای شفاف‌سازی و تعامل با تهران درباره تحولات امنیتی اخیر در منطقه.

تنها قدرت اتمی جهان اسلام در برابر تنها قدرت اتمی خاورمیانه و معادلات تهران
تحولات اخیر در منطقه خاورمیانه، به‌ویژه پس از حمله اسرائیل به ایران و وقوع جنگ ۱۲روزه، معادلات امنیتی را به‌شدت دگرگون کرده است. تجاوز نیروهای اسرائیلی به خاک قطر در ادامه همان بحران، برای کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به‌منزله یک زنگ خطر جدی بود؛ هشداری مبنی بر اینکه دایره تهدیدات و تجاوزات احتمالی اسرائیل می‌تواند از ایران فراتر رود و امنیت دیگر کشورهای منطقه را نیز به خطر اندازد.

در چنین شرایطی، عربستان سعودی که به‌خوبی از شکنندگی نظم امنیتی خلیج فارس آگاه است، با امضای توافق دفاع متقابل راهبردی با پاکستان (SMDA) در ۲۵ شهریور، عملا کوشید‌ یک سپر دفاعی مشترک در برابر تهدیدات اسرائیل ایجاد کند. نکته کلیدی در این پیمان، گنجاندن بندی مشابه ماده ۵ ناتو است؛ ماده‌ای که بر‌اساس آن، حمله به یک عضو، حمله به تمامی اعضا تلقی می‌شود. در نتیجه، هرگونه حمله احتمالی اسرائیل به عربستان، به معنای حمله به پاکستان نیز خواهد بود؛ کشوری که تنها قدرت هسته‌ای جهان اسلام محسوب می‌شود.

از این منظر، پیمان عربستان و پاکستان فراتر از یک همکاری نظامی دوجانبه است و می‌تواند یک معادله بازدارنده جدید در خاورمیانه شکل دهد؛ معادله‌ای که در آن، تنها قدرت هسته‌ای مسلمان در برابر تنها قدرت اتمی خاورمیانه یعنی اسرائیل قرار می‌گیرد. در نتیجه، هرگونه ماجراجویی نظامی از سوی تل‌آویو با محاسبات تازه و هزینه‌های سنگین‌تری مواجه خواهد شد. کمااینکه در همین راستا وزیر دفاع پاکستان، محمد آصف، ۱۸ سپتامبر ۲۰۲۵ به صراحت اعلام کرد‌ «در صورت نیاز، برنامه هسته‌ای این کشور در اختیار عربستان سعودی قرار خواهد گرفت»؛ موضوعی که نخستین تأیید صریح از سوی اسلام‌آباد مبنی بر قراردادن ریاض زیر چتر هسته‌ای پاکستان به شمار می‌رود‌. این تحول، اگرچه مستقیما میان دو کشور عربستان و پاکستان رخ داده است، اما به‌طور غیرمستقیم در راستای منافع امنیتی ایران نیز قرار دارد. ایجاد لایه‌ای از بازدارندگی منطقه‌ای در برابر اسرائیل، دامنه تهدیدات علیه تهران را نیز محدودتر می‌کند. از همین رو، موضع‌گیری مثبت علی لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی، پس از ۷۲ روز از امضای توافق و در پی دیدار با وزیر کشور پاکستان، در کنار استقبال مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور و سید‌عباس عراقچی وزیر خارجه از این پیمان، نشان‌دهنده درک راهبردی تهران از فرصت‌های پنهان این توافق است. به ‌نظر می‌رسد ایران‌ ضمن مراقبت از موازنه قوا در منطقه، از هر سازوکاری که به کاهش قدرت تهاجمی اسرائیل بینجامد، استقبال خواهد کرد.

تأثیر پیمان دفاعی عربستان و پاکستان بر هم‌گرایی تهران، ریاض و اسلام‌آباد
در تحلیل نکات یادشده، اوایل مهر‌ماه امسال‌ ژنرال انعام‌الحق، مفسر برجسته مسائل دفاعی در پاکستان، طی یادداشتی در روزنامه اکسپرس تریبیون با عنوان «توضیحات ضروری درباره پیمان دفاعی پاکستان و عربستان»، پیمان راهبردی اخیر میان دو کشور را پاسخی هوشمندانه به تحولات پرتنش خاورمیانه دانست و تأکید کرد: «این توافق می‌تواند به تشریک مساعی تهران، ریاض و اسلام‌آباد در برابر تهدیدات مشترک، به‌ویژه اسرائیل، منجر شود». او نوشت:‌ «رژیم اسرائیل در سال‌های اخیر همواره در تلاش بوده تا عربستان را به پیمان ابراهیم و روند عادی‌سازی روابط بکشاند؛ اما رفتار تهاجمی تل‌آویو در منطقه و انحراف از راه‌حل دو‌دولتی برای فلسطین، این تلاش‌ها را ناکام گذاشت. در نتیجه، عربستان به‌جای حرکت در مسیر سازش با اسرائیل، به سمت توافق دفاعی متقابل با پاکستان رفت؛ توافقی که ریشه در دهه‌ها همکاری نظامی، آموزشی و صنعتی میان دو کشور دارد».

انعام‌الحق در ادامه با اشاره به اجلاس اضطراری سران کشورهای اسلامی در دوحه پس از تجاوز اسرائیل به قطر چنین تحلیل کرد: «تجاوزگری اسرائیل، جهان اسلام را وارد مرحله‌ای تازه کرده است که در آن، درک واقعی از تهدید اسرائیل باید جدی گرفته شود». او تأکید کرد: «در چنین شرایطی، کشورهای مسلمان ناگزیر از هم‌افزایی امنیتی و نظامی هستند تا در برابر تهدیدات مشترک، پاسخ هماهنگ‌تری ارائه دهند». از نگاه این مقام سابق نظامی، «توافق دفاعی عربستان و پاکستان می‌تواند ترمز سرکشی اسرائیل در منطقه را بکشد و موجب بازدارندگی واقعی در برابر تجاوزات احتمالی شود».

وی با اشاره به مواضع تهران افزود: «جمهوری اسلامی ایران خود قربانی تجاوزات اسرائیل بوده و هم‌زمان شاهد رفتار دوگانه برخی کشورهای منطقه است. با این حال، تهران همچنان بر ضرورت وحدت اسلامی برای مقابله با تهدیدات اسرائیل تأکید دارد». انعام‌الحق این پیمان را صرفا «دفاعی و غیرتهاجمی» توصیف و تأکید کرد: «هیچ خطری از جانب آن متوجه کشورهای ثالث از‌جمله ایالات متحده نیست و ناتو نیز نباید از چنین ترتیباتی انتقاد کند؛ چراکه این توافق، در چارچوب مشروع همکاری‌های منطقه‌ای انجام شده است».

‌او همچنین خاطرنشان کرد که «صف‌بندی ژئو‌استراتژیک جدید خاورمیانه پس از رفتار خصمانه اسرائیل، به‌سرعت در حال شکل‌گیری است و همین تغییر موازنه می‌تواند فرصت‌هایی تازه برای هم‌گرایی تهران، ریاض و اسلام‌آباد فراهم کند». به گفته وی، ایران ارزش بالایی برای تقویت روابط میان پاکستان و عربستان قائل است و این همکاری می‌تواند به افزایش همسویی میان سه قدرت مهم جهان اسلام بینجامد‌.