لطفا هر کجا هستید یک قدم از ساختن تاک‌شو فاصله بگیرد!

علی ورامینی در روزنامه هم‌میهن نوشت: اگر کسی از اهل فن همت کند و برنامه‌های گفت‌وگومحور را احصا کند، احتمالاً به شکلی خواهد رسید که مرکزی دارد و حلقه‌های بی‌شماری اطراف آن را گرفته است. در این گراف که بی‌شباهت به گرداب نیست، چند چهره مشهور در مرکز قرار گرفته‌اند و هرچه از مرکز دورتر می‌شویم، برنامه‌هایی که در حلقه‌های دورتر ساخته می‌شوند ازقضا مفیدترند.

برنامه مفید، برنامه‌ای است که در آن خیری باشد یا دانشی یا زیبایی. همه می‌دانیم اینکه یک بازیگر دست‌چندم بگوید «ما فلان‌جا می‌نشینیم و صدای بوق ماشین من این است»، نه خیری دارد، نه دانشی و نه زیبایی. در یک وضعیت منطقی، اگر کسی که با چنین فردی گفت‌وگو می‌کند (به‌فرض ضروری‌بودن چنین گفت‌وگویی) این حرف‌ها را بشنود، قاعدتاً باید بگوید: «آفرین، ولی خب به ما چه؟» اما چنین توقعی از مجریان این برنامه‌ها داشتن، در این وضعیت خامی است.

وضعیت منطقی دقیقاً ضد آن‌ چیزی است که برنامه‌های تاک‌شو صحنه‌آرایی می‌کنند تا از آن چیدمان برای لحظاتی به «توجه» آدم‌ها برسند؛ و از توجه کاربران ـ یا بهتر بگوییم فالوئرها، سابسکرایب‌کنندگان و اعضای کانال‌هاـ به درآمد. دال مرکزی این برنامه‌ها، آن نقطه کانونی که همه‌چیز در خدمت آن است، جلب‌توجه کاربران است و بس. فرمول روی کاغذ ساده است؛ هرچه توجه بیشتر، گردش مالی بیشتر. در اجرا هم ساده می‌بود اگر دسترسی عمومی به رسانه باعث فراگیری تولید این برنامه‌ها نشده بود.

در میان این هیاهو، آن‌که در جلب‌توجه عامه موفق‌تر است، کسی است که بتواند کارهای عجیب‌تری انجام دهد؛ همان الگویی که همیشه بر شبکه‌های اجتماعی حاکم بوده. یکی سیگار، تخم‌مرغ، ماهی و سرکه را در میکسر می‌ریزد و سر می‌کشد تا توجه بگیرد، دیگری پدر و مادرش را اسباب تولید محتوا می‌کند. بازار تاک‌شوهای ایرانی هم امروز چنین وضعیتی پیدا کرده است. یکی برای جلب‌توجه شهرام شب‌پره را می‌آورد و دیگری به مهمانش اصرار می‌کند که بگوید «موادی کشیده»، و اگر بگوید نه، حتماً دروغ می‌گوید. تمرکز افراطی بر جلب‌توجهِ لحظه‌ای، اولین چیزی را که بی‌اهمیت می‌کند، اثر سخنان ردوبدل‌شده بر جامعه است.

ازاین‌رو دعوت یکی از اراذل مشهور ایران به تاک‌شویی دیگر، چندان جای تعجب ندارد. ما قرار نیست گفت‌وگویی حرفه‌ای از کسی بشنویم که دانش و تبحر در پیشبرد گفت‌وگو دارد؛ خود مجری هم انگار از دنیای مهمان است و مخاطب در حال شنیدن صحبت دو هم‌قطار. حقیقت این است که فاخرترین تاک‌شوهای مشهور نیز چندان بهتر از این نیستند.

مجری‌ای که وقتی مهمانش می‌گوید «روس‌ها رمان بلند می‌نوشتند چون شب‌های طولانی داشتند» با سر تأیید می‌کند، یا وقتی مهمان دیگرش شعری فراگیر را به‌جای شعر مولانا می‌خواند و باقی برنامه را بر همان مبنا پیش می‌برد، آن‌قدر دانش ندارد که بگوید این محتوا و فرم هزاران فرسنگ از مولانا دور است؛ چگونه می‌خواهد مروج دانش و آگاهی باشد؟ این‌ها را گفتم تا بگویم در سازوکار «اقتصاد توجه» ـ وضعیتی که در آن هرچه انباشت توجه کاربر بیشتر باشد، درآمد هم بیشتر می‌شود ـ دیگر حضور اراذل و فاضل فرقی نمی‌کند.

ویترین این برنامه‌ها شاید متفاوت باشد، اما در انبانش همه یک متاع دارند. هر بنی‌بشری که بتواند برای لحظه‌ای توجه بگیرد، سوژه این برنامه‌ها، این پلتفرم‌ها و این سازوکار اقتصادی است. حقیقت‌اش را بخواهید، من از حضور هانی کرده متعجب نمی‌شوم؛ از قدرت این گرداب حیرت می‌کنم که چگونه فاضل و دانشمندی چون دکتر آذرخش مکری را هم احاطه می‌کند.

به خاطر ندارم تابه‌حال ایشان با اهل فن و روزنامه‌نگاران متخصص حوزه‌شان حتی یک گفت‌وگو کرده باشند، اما در یک‌سال گذشته سه‌بار در تاک‌شوهایی شرکت کرده‌اند که یک‌روز با ایشان گفت‌وگو می‌کنند، روز دیگر با شهرام شب‌پره و روزی دیگر با هانی کرده. حتماً که انتخاب خودشان است و به کسی بدهکار نیستند و البته حتماً که آقای دکتر مکری میلیون‌ها بار بیشتر از من از منقاد شدن در برابر یک وضعیت آگاهند، اما انصافاً این روزها «دیده شدن» و نعماتش مثل همان بیت مولاناست:

«صدهزاران دام و دانه است ای خدا / ما چو مرغانِ حریصِ بینوا»

ساختن تاک‌شو را متوقف کنید

آیدین سیار سریع نیز این یادداشت را در روزنامه شرق منتشر کرده است: روند انتخاب میهمان در تاک‌شوها و برنامه‌های گفت‌وگومحور دارد به جاهای خطرناکی می‌رسد. البته تا حدی درک می‌کنیم، به‌هرحال چهره‌ها محدودند و برنامه‌ها زیاد. مثلا آقایان مطهرنیا و زیباکلام با اینکه کل زندگی‌شان را وقف شرکت در برنامه‌ها کرده‌اند و فقط برای خواب می‌روند خانه، مگر چقدر زمان دارند که بتوانند این همه برنامه را پوشش دهند؟

یا مثلا چندتا رپر داریم که پشیمان باشند و بیایند پیش علی ضیا؟ فراستی و خیابانی و فیروز کریمی کلا سه نفرند و هزار تاک‌شو. البته این نقد به این مثلث مرگ‌بار وارد است که باید نسل‌های بعد را پرورش می‌دادند تا در غیابشان [حالا ما می‌گوییم در و گهر] تفت می‌دادند، اما کم‌کاری کردند. قبلا که تاک‌شوها به این زیادی نبودند همه را حسن آقامیری پوشش می‌داد. می‌آمد توی استودیو گفت‌وگو می‌کرد (که بعدا کلیپ‌هایش سیاه و سفید و با زیرنویس وایرال می‌شد) می‌گفت آقای مسئول! آقای فلان! به درد مردم گوش کن. آخر سر آقای مسئول این‌قدر درد مردم را گرفت به [حالا ما به اجبار می‌گوییم کتف چپش] که آقامیری کلا بی‌خیال شد و رفت زنبورداری زد. دید زنبور حرفش را بیشتر می‌فهمد. الان با صدای اکوشده می‌گوید آقای زنبور! عسل بده! این مردم گرسنه‌اند اند اند. یکسری تاک‌شو هم هستند که وقتی می‌بینند مطهرنیا و فیروز کریمی و رپر پشیمان را نمی‌توانند دعوت کنند، می‌روند سراغ چهره‌هایی که قبلا در اینستاگرام معروف بودند.

آن بچه طفل معصوم کچلیک را می‌آورند و می‌پرسند برنامه‌ات برای ادامه مسیر هنری‌ات چیست؟ در آینده قصد داری چه چیزهایی را بلد نباشی و فراموش کنی؟‌... از پهلوان احمدی می‌خواهیم همین‌طور که بازو می‌گیرند، برای جوان‌ها از آسیب‌های شهرت در فضای مجازی بگویند‌... امروز پیرمرد باصفا و بی‌آلایش گیلانی میهمان ماست و می‌خواهد خطاب به هوادارانش بگوید آو آو آو آو‌... واقعا اوضاع غریبی است. کار آنجایی بیخ پیدا می‌کند که یکسری می‌خواهند در این زمینه نوآوری کنند. می‌نشینند عقل‌هایشان را می‌گذارند روی هم و می‌گویند دادا! اراذل دعوت کنیم، می‌ترکونه. دادا هم اراذل دعوت می‌کند و اراذل هم با جای تیزی و رد قفل فرمان روی صورت می‌نشیند به ری‌برند که بله، ما اراذل نیستیم، لاتیم. یکی هم نیست بپرسد اصولش مگر این نیست که لات دست‌گیری کند؟ شما چرا خودتان این‌قدر دستگیر می‌شوید؟ حالا به فرض هم که شمای برنامه‌ساز آوردن اراذل را به تاک‌شو آنلاک کردید، گزینه بعدی قرار است چی باشد؟ برنامه بعدی را چطور شروع می‌کنید؟ امروز در خدمت یکی از مزاحمان بنام نوامیس تهران هستیم؟ مهمون امروز من کسی‌ است که اگه شیشه ماشین‌تون سه سانت پایین باشه بازم گوشیتونو می‌زنه؟ تشویق بفرمایید غلام آیفون؟ می‌دونم برام تبعاتی داره ولی مرحوم سعید حنایی رو با کمک هوش مصنوعی ساختیم که باهاش گفت‌وگو کنیم. آقا سعید! از عذاب اون دنیا برامون بگو. واقعا مشخص نیست در آینده چه میهمان‌هایی انتظارمان را می‌کشند. فعلا هر کس هرجا هست، یک قدم از ساختن تاک‌شو فاصله بگیرد.