گوناگون/ از مرو تا نیشابور؛ امام رضا (ع) و تثبیت عقلانیت علوی

امام رضا (ع) با بهره‌گیری از ظرفیت‌های گفت‌وگوی دینی و مناظرات علمی در بالاترین سطح، از منطق، وحی، فلسفه، و زبان ادیان مختلف برای تبیین حقانیت اهل بیت (ع) استفاده کرد. سفر تاریخی ایشان به خراسان و بیان حدیث «سلسلة الذهب» نقطه عطفی در گسترش فکری تشیع بود که پیام وحدت توحید و امامت را برای جهان اسلام به ارمغان آورد. آن‌گونه که پژوهش‌ها و متون تاریخی نشان می‌دهند، امام رضا(ع) نه‌تنها در عرصه علم و کلام، بلکه در مهندسی نرم‌افزار مقاومت فکری و فرهنگی در برابر خلافت جور، نقشی بی‌بدیل ایفا کرد؛ نقشی که با شهادت مظلومانه ایشان به اوج رسید.

در گفت‌وگو با دکتر محسن افضلی، استاد دانشگاه و پژوهشگر تاریخ تشیع، با نگاهی تحلیلی به ابعاد فکری، اجتماعی و سیاسی زندگی امام رضا (ع) پرداخته است.

با توجه به فضای سیاسی دوران امام رضا (ع)، به‌ویژه در عصر مأمون عباسی، شرایط اجتماعی و سیاسی چگونه بود و این شرایط چه تأثیری بر راهبردهای امام گذاشت؟

دوران امامت امام رضا (ع) هم‌زمان با یکی از پیچیده‌ترین و پرتنش‌ترین مقاطع تاریخ خلافت عباسی بود. خلافت مأمون در فضایی شکل گرفت که رقابت‌های شدید میان عباسیان و علویان، شورش‌های سیاسی و بحران‌های مشروعیت در اوج خود بود. مأمون، که پس از کشتن برادرش امین به خلافت رسید، برای تحکیم جایگاه خود، از راهبردهای فرهنگی و سیاسی مختلف بهره برد. یکی از مهم‌ترین آن‌ها، انتصاب امام رضا (ع) به ولایتعهدی بود.

این اقدام به‌ظاهر نشانه‌ای از ارادت به اهل بیت بود، اما در واقع تلاشی برای مهار محبوبیت روزافزون علویان و مشروع‌سازی خلافت عباسی از طریق چهره‌ای کاریزماتیک چون امام رضا (ع) به شمار می‌رفت.

امام رضا (ع) با آگاهی از ابعاد این بازی سیاسی، در برابر این پیشنهاد مقاومت کرد و تنها با تهدید به قتل آن را پذیرفت. ایشان پس از پذیرش، در شرایطی بسیار پیچیده، استراتژی «حضور منتقدانه» را در پیش گرفتند؛ حضوری که نه به همکاری تعبیر می‌شد و نه انزوا، بلکه فرصتی برای تبیین معارف اصیل اسلامی، گسترش عقلانیت شیعی و برملا کردن نیات واقعی دستگاه خلافت بود.

با توجه به منابع موجود، یکی از برجسته‌ترین جنبه‌های حیات علمی امام رضا (ع)، مناظرات ایشان است. این مناظرات چه جایگاهی در گفتمان علمی آن عصر داشت و چه پیامی برای جهان اسلام دارد؟

مناظرات امام رضا (ع) بخشی ممتاز از میراث فکری و علمی آن حضرت است. مأمون با هدفی کاملاً سیاسی، مناظراتی با حضور پیروان ادیان و فرق مختلف اعم از متکلمان، ارباب ادیان ابراهیمی و حتی دهریون ترتیب داد تا از یک طرف مقام علمی امام را محک بزند و از طرف دیگر، قدرت علمی خلفای عباسی را به رخ بکشد. غافل از اینکه این مناظرات به یکی از درخشان‌ترین صفحات تاریخ علمی تشیع تبدل خواهد شد.

امام رضا (ع) در این مناظرات از منطق، فلسفه، تفسیر قرآن، استدلال‌های کلامی و حتی زبان طرف مقابل استفاده می‌کردند. برای نمونه در گفت‌وگو با رهبر مسیحیان، از انجیل و تورات استشهاد می‌کردند و در برابر دهریون، از برهان نظم و عقل فطری بهره می‌بردند.

سبک امام به‌جای تکفیر و طرد، اقناع عقلانی و گفت‌وگوی بنیادین بود. این مناظرات امروزه الگویی برای گفت‌وگوی بین‌ادیانی، مبارزه با جهل و تعصب، و تعمیق عقلانیت دینی محسوب می‌شود.

آیا حضور امام رضا (ع) در خراسان و شرق جهان اسلام توانست به تثبیت اندیشه شیعی کمک کند؟ مصادیق این اثرگذاری چیست؟

شکی نیست که سفر امام رضا (ع) به خراسان و اقامت در مرو، نقطه عطفی در گسترش جغرافیای تشیع است. حضور یک امام معصوم در شرق دنیای اسلام، زمینه‌ساز شکل‌گیری هسته‌های اولیه علمی، فقهی و حدیثی تشیع در این منطقه شد.

علاوه بر این، بسیاری از شاگردان آن حضرت از مناطق مختلف ایران امروز، به‌ویژه خراسان، نیشابور، طوس و سرخس برخاستند.

مشهورترین مصداق این اثرگذاری، حدیث «سلسلة الذهب» است که امام در مسیر حرکت به مرو، هنگام توقف در نیشابور، در جمع راویان و عالمان نقل فرمودند. این حدیث که توحید را شرط تحقق واقعی آن در اطاعت از امام معصوم می‌داند، نه‌تنها محتوایی عمیق دارد، بلکه در تاریخ شیعه به‌عنوان سندی در اثبات جایگاه ولایت به‌شمار می‌آید.

حضور امام در شرق به معنای تلاقی جریان علمی اهل بیت(ع) با تمدن خراسانی بود. این اتفاق در قرون بعد، پایه‌گذار بالندگی علمی حوزه‌های شرق جهان اسلام شد.

از نظر امام رضا (ع)، نسبت میان عقل و دین چگونه تعریف می‌شود و این نگاه چه تفاوتی با جریان‌های متکلم آن عصر دارد؟

امام رضا (ع) در آموزه‌های خود، پیوندی بسیار متعادل میان عقل و دین ارائه می‌دهند؛ پیوندی که در عین تعبد، عقلانیت را انکار نمی‌کند و در عین تعقل، دین را هم از نظر دور نداشته است. آن حضرت در مناظرات خود اغلب از عقل مستقل در کنار وحی بهره می‌برند و نشان می‌دهند که عقل در منظومه شیعی نه در برابر دین، بلکه در خدمت فهم دین است.

در دوره‌ای که اشاعره گرایش به تعطیل عقل و معتزله گرایش به عقل‌محوری مطلق داشتند، رویکرد امام رضا (ع) ترکیبی است از تعقل عمیق و تسلیم آگاهانه به نص. ایشان به‌ویژه در مناظرات دینی، با استدلال‌هایی از برهان نظم، فطرت، سنخ‌شناسی هستی، و معرفت‌شناسی الهی، نشان می‌دهند که وحی نه‌تنها با عقل تناقض ندارد، بلکه قله عقلانیت است.

نقش امام رضا (ع) در توسعه فقه، حدیث و علوم اسلامی چه بوده است؟ آیا ایشان را می‌توان از پیشگامان نظام‌مندی علوم اسلامی دانست؟

بله، بدون تردید امام رضا (ع) در میان ائمه شیعه(ع)، یکی از کسانی است که سهم برجسته‌ای در نظام‌مند شدن علوم اسلامی دارد. ایشان افزون بر روایت احادیث از پدران معصوم خود، مجموعه‌ای از آموزه‌های فقهی، کلامی، تفسیری و پزشکی را نیز به یادگار گذاشتند. رساله ذهبیه (الرسالة الطبیة) که به درخواست مأمون درباره طب اسلامی نگاشته شد، نمونه‌ای از دانش چندبُعدی امام است.

در زمینه حدیث، امام رضا (ع) به عنوان حلقه اتصال میان سنت نبوی و سلسله‌های بعدی راویان شیعی، نقشی بی‌بدیل دارند. بسیاری از روایات موجود در منابع متقدم شیعه، همچون «عیون اخبار الرضا» شیخ صدوق، یا از خود امام نقل شده یا از شاگردان برجسته ایشان نظیر یونس بن عبدالرحمان و صفوان بن یحیی.

در پایان، شهادت امام رضا (ع) چگونه باید تفسیر شود؟ آیا می‌توان آن را نتیجه همان مقابله علمی و فکری با خلافت دانست؟

شهادت امام رضا (ع) نه‌تنها یک ترور سیاسی، بلکه یک واکنش خشن به حقیقت‌طلبی و روشنگری علمی بود. مأمون که گمان می‌کرد با جذب امام، مشروعیت کسب خواهد کرد، در نهایت از نفوذ روزافزون امام در میان نخبگان، توده مردم و حتی برخی وابستگان دربار به وحشت افتاد. این نفوذ، نه با شمشیر، بلکه با استدلال، اخلاق، دانش و کرامت حاصل شده بود.

پس از آن‌که مشروعیت خلافت مأمون از سوی مردم با مرجعیت امام رضا (ع) در تضاد قرار گرفت، تنها راه باقی‌مانده برای حفظ سلطه، حذف فیزیکی آن حضرت بود.

به این ترتیب، شهادت امام رضا (ع) در سن 55 سالگی با سم، در واقع پایان یک دوره پرشکوه از عقلانیت علوی و آغاز دوره‌ای تازه از گسترش زیرزمینی مکتب اهل بیت(ع) در ایران و ماوراءالنهر بود.