«علم‌سلام»؛ عهدی میان نسل‌ها با کربلا+ فیلم

ایرنا/ آیین «علم‌سلام» با قدمت بیش از ۵۰۰ ساله در روستای محمودآباد بیرجند روز هشتم محرم اجرا می شود که از گذشته تاکنون به عنوان عهد و پیمانی میان نسل ها با شهدای کربلا زنده مانده است.

 محمودآباد روستایی از توابع شهرستان بیرجند که با آیین سنتی «علم‌سلام» به شهرت رسیده است.

---

بازار

---

این آیین همه ساله از ظهر هشتم محرم تا غروب آن روز اجرا می‌شود و هیات‌های مذهبی از چندین روستا برای عزاداری تجمیعی به نام حضرت ابوالفضل العباس مهمان مردم محمودآباد می‌شوند.

امسال اما انگار این آیین رنگ و بویی دیگر به خود گرفته و عاشقان محرم آماده شور و شعوری بی نظیر در این سنت دیرینه هستند.

ظهر جمعه ۱۲ تیر ۱۴۰۴ مصادف با هشتم محرم ۱۴۴۷ هجری قمری کوچه‌های محمودآباد سیاه پوش شده، سکوتی پر رمز و راز در هوا موج می‌زند و بوی اسپند و عطر نذری، طنین قدم‌های مردانی را همراهی می‌کند که علم‌های چوبی را از گوشه‌وکنار روستا به کنار قبر شیخ محمود از عارفان و شاعران مدفون در روستا می‌برند تا اذن عزا از این دلسوخته اهل بیت گیرند.

این‌جا، مراسم «علم‌سلام» تنها یک رسم نیست؛ تداوم تاریخی است از دلدادگی و دینداری؛ مردان و نوجوانان با لباس‌های مشکی، علم‌های عزاداری را که نمادی از وقف ۵۰۰ ساله به نام حضرت عباس است، با احترام و ذکر صلوات در محوطه مقابل حسینیه و مجتمع فرهنگی و مذهبی روستا می چرخاندند. آنجا در فضایی معنوی و مملو از سکوت و اشک، علم‌ها را می‌آرایند و با دعا و نوحه، برای ورود به میدان روستا آماده‌ می‌کنند.

سرآغازی بر یک دلدادگی جمعی

حاج محمد علی خسروی، پیرغلامی که امسال در سن ۸۰ سالگی باری دیگر توفیق حضور در آیین علم سلام را دارد و در حالی‌که بغض در صدایش نشسته، می‌گوید:ما از بچگی با این علم‌ها بزرگ شدیم. روز علم‌سلام، برای مردم محمودآباد بسیار مهم است. یعنی محرم آمده، وقت نوکری رسیده و همه خانه‌های آماده میزبانی از علم‌های عزا هستند.

وی ضافه می‌کند:علم که سلام داده، دل‌ها هم باید سلام بدهند، امروز سراسر روستا را ، ذکر لبیک یا حسین و یا عباس فرا می‌گیرد این ندا به یُمن وجود علم‌ها هرگز در روستای محمودآباد خاموش نمی‌شود.

فرصتی برای پیوند نسل‌ها

مراسم «علم‌ سلام» در محمودآباد، فقط ادای احترام نیست، بلکه پیوندی ناگسستنی میان نسل‌های گذشته و امروز است؛ کودکان و نوجوانانی که همراه بزرگ‌ترها علم را حمل می‌کنند، آموزش می‌بینند که عزاداری تنها گریه نیست؛ تعهد ،خادمی و پایمردی است.

زهرا خسروی یکی از بانوان روستا است که از چند سال گذشته توفیق خادمی در هیات صاحب الزمانی محمودآباد را داشته و از صبح درگیر آماده سازی فضای حسینیه برای پذیرایی از هیات مذهبی است که به خبرنگار ایرنا می‌گوید:ظهر روز هشتم تمام بانوان محمودآباد بسیج می‌شوند تا بتوانند پذیرایی در خور شأنی برای عزاداران مراسم علم سلام داشته باشند.

وی با اشاره به تقسیم کاری که بین بانوان انجام گرفته ادامه داد: دختران جوان مسئول پذیرایی از بخش خواهران هستند و تلاش داریم که این روز فرصت مناسب برای عزداران فراهم شود تا بدون دغدغه بتوانند در مجلس عزا شرکت کنند.

فراتر از یک سنت

با وجود گذر زمان و تغییرات فرهنگی، اهالی محمودآباد همچنان این آیین را با شور و حرارت حفظ کرده‌اند. علم‌سلام برای آنان تنها یک مراسم نیست، بلکه نوعی عهد است؛ عهدی با عاشورا، با آزادگی، با مظلومیت و حق‌خواهی محسوب می‌شود.

یکی از جوانان روستا که سینی نوشیدنی خنک را میان جمعیت می‌گرداند با پیشانی عرق نشسته نه از گرمای هوا شکایتی دارد، نه از خستگی ایستادن چندساعته بلکه با شور و حرارت می‌گوید:محرم برای ما ماه استراحت نیست؛ ماه بندگی است.

علی محمود آبادی در حین پذیرایی ذکر یا حسین را هم آرام تکرار می‌کند و می افزاید: از بچگی در این مجالس عزاداری حضور داشته ایم و نوکری در دستگاه امام حسین یک افتخار است امیدوارم که امسال هم توفیق خدمت داشته باشم.

وی نه مداح است، نه سخنران، نه روحانی؛ اما در دل موکب، جایی کنار دیگ‌های شربت و سماور بزرگ چای، ذره‌ذره شعله‌ور شده و خودش را وقف خدمت به عزاداران امام حسین کرده است.

نه تلاش برای دیده شدن دارد نه منتی بر خدمت گیرندگان بلکه دل در گرو امام حسین بسته چون او نسل امروز است، اما بی‌قرار دیروز کربلا برای همین توانسته است با کمک خیران و دوستانش امسال زمینه پذیرایی حداقل چهار هزار نفر را در این موکب فراهم کند.

«حسن، حسین»؛ حُسن ختام علم سلام

مهدی محمودآبادی یکی دیگر از اهالی روستاست که از دوران کودکی در آیین علم سلام شرکت کرده است.

وی با اشاره به شور و حال منطقه در روز هشتم محرم گفت: زمان‌های قدیم هیات‌ها از سمت پایین روستا وارد می‌شدند و در رودخانه محلی بود که مراسم علم سلام انجام می‌شد.

محمودآبادی ادامه داد: مردان روستا پشت سر علم‌ها به استقبال هیات‌های میهمان می‌ایستند، بانوان هم از ظهر روز هشتم در حاشیه رودخانه به تماشا می‌نشینند و تا غروب مراسم عزاداری و علم سلام طول می‌کشد.

وی با اشاره به نحوه عزاداری تجمیعی هیات‌های مذهبی گفت: بعد از مراسم علم سلام هیات محمودآباد در ۲ طرف ورودی آرامگاه شیخ محمود صف می‌کشند و هیات‌های میهمان پس از ورود به محوطه آرامگاه به عزاداری می‌پردازند.

به گفته وی ابتدا زنجیرزنان بعد سینه زنان به ترتیب سن وارد محوطه می‌شوند تا عزاداری انجام شود و در پایان مراسم، هیات روستای بهدان به اجرای مراسم «حسن، حسین» می‌پردازد که از جلوه‌های ویژه عزاداری روز هشتم محرم است.

پنج قرن حیات وقف با علم عزا

رئیس هیات صاحب الزمانی (عج) روستاهای محمود آباد و عباس‌آباد هم درباره تاریخچه این آیین گفت: این رسم از زمان‌های قدیم نسل به نسل منتقل شده و منقول است که شخص خیری این عَلَم را برای حفظ موقوفه‌ای با نیت عزاداری برپا کرده است.

جمشید محمودآبادی که این سنت را از ۶۰ سال گذشته به یاد دارد افزود: اجداد ما نیز این آیین را اجرا می‌کردند از این رو می‌توان قدمت آن را بیش از ۵۰۰ سال تخمین زد.

وی بانی اول برپایی علم را شخصی به نام «کربلایی آقا سید رضا» عنوان کرد و گفت: این شخص روحانی بوده و مسئولیت آموزش قرآن اهالی روستا را در زمان‌های قدیم برعهده داشته است.

رئیس هیات صاحب الزمانی محمودآبادو عباس آباد ادامه داد: با توجه به اینکه اولین ملک برای عزاداری در روستای محمودآباد وقف شده بود، برای اجرای نیت از روستاهای همجوار دعوت می‌شد که پس از گذشت چند سال کربلایی آقا سید رضا علم حضرت عباس (ع) را برپا کرد و با آن به استقبال هیات‌های میهمان رفت.

وی یادآور شد: این علم سال‌های بعد به نسل‌ آینده منتقل شد و رسم هنوز مطابق گذشته حتی با شکوه‌تر اجرا می‌شود.

محمودآبادی با بیان اینکه نیت موقوفه توزیع نان بین عزاداران بوده است گفت: آن زمان به احترام موقوفه و حرمت عزاداری جمعیت زیادی از روستاهای برزج، کفکی، خراشاد و بهدان به محمودآباد می‌آمدند و مراسم روضه خوانی نیز اجرا می‌شد.

وی اضافه کرد: با افزایش جمعیت عزاداران، موقوفه نیز گسترده‌تر شد و حتی متولیان در روستاهای دیگر با همین نیت وقف‌هایی انجام دادند اما رسم «علم سلام» به همان روال سابق ادامه یافت.

یادی از وداع آخر حضرت عباس (ع)

رئیس شورای اسلامی روستای محمودآباد با بیان اینکه اولین مجالس روضه نیز از این روستا آغاز شد گفت: عزاداران سایر روستاها با علم‌های خود به محمودآباد می‌آیند و هنگام ورود، علم‌های ۲ روستا را مقابل یکدیگر قرار داده و با خواندن اشعاری از عظمت و رشادت حضرت عباس (ع) یاد می‌کنند.

وی با اشاره به گسترده‌تر شدن این مراسم در سال‌های اخیر افزود: تلاش شده که عزاداری بعد از آیین علم سلام را گسترش دهیم و از فرصت حضور هیات‌های چند روستا برای تجمیع عزاداری به شکل باشکوه استفاده کنیم.

محمودآبادی اظهار کرد: حتی ۵۰ سال قبل که روستا برق نداشت به وسیله یک موتور برق، تلویزیونی را در محلی از روستا مستقر کرده و با همت یکی از اهالی که آن زمان فیلمبردار ماهری بود، مراسم را پخش کردیم.

عزاداری تجمیعی، شالوده‌ای از «علم سلام»

رئیس هیات صاحب الزمانی روستاهای محمودآباد و عباس آباد یکی از آثار مهم این مراسم را ایجاد فضای صمیمی بین روستاهای همجوار عنوان کرد و گفت: گزارش‌هایی نیز در رسانه‌ها از جمله صدا و سیمای خراسان آن زمان وجود دارد.

وی با بیان اینکه روستای خراشاد به واسطه ارتباط قومی و قبیله‌ای با محمودآباد در اجرای آیین «علم سلام» پیش قدم بوده است افزود: از چند سال گذشته که مجتمع فرهنگی و مذهبی روستای محمودآباد با زیربنای هزار و ۷۰۰ متر مربع در ۲ طبقه آماده شد عزاداری تجمیعی بعد از آیین علم سلام باشکوه برگزار می‌شود.

محمودآبادی با تاکید بر اینکه وقف مد نظر برای عزاداری روز هشتم باید برای آیندگان ماندگار بماند اظهار کرد: تلاش می‌شود که این اثر معنوی با همکاری میراث فرهنگی به ثبت ملی برسد.

نخستین هیاتی که وارد روستای محمودآباد می‌شود هیات حسینی روستای خراشاد است با ورود رسمی عزاداران مهمان علم‌های محمودآباد به پیشوار رفته و بعد از سلام و صلوات از سوی هیات میهمان ندایی سر داده شد : ای شه کربلا سلام علیک/ ای به غم مبتلا سلام علیک/ ای سرت بی تن و تنت بی سر شده در کربلا سلام علیک/ و در ادامه هیات میزبان پاسخ داد؛ علی ناصران شه تشنه لب علیک سلام/ ز صدق گریه کنان روز و شب علیک سلام/ مگر نه اید خبر از مراتب امروز/ نشسته جن و ملک در تعب علیک سلام.

روستاهای دیگر از جمله‌ها اکبر آباد، بهلگرد، چاج و بهدان به همان ترتیبی که از روستای میزبان دعوت گرفته اند وارد محمودآباد شده و پس از حدود یک ساعت عزاداری دسته جمعی به امید عزاداری پر شوری در سال‌های آینده با علم‌ها وداع می‌کنند.

کارشناسان میراث فرهنگی خراسان جنوبی با اشاره به جمعی بودن این آیین معتقدند که آیین‌های سنتی علاوه بر عزاداری برای سید و سالار شهیدان، جنبه اتحاد و همگرایی دارند لذا با رعایت امانتداری باید حفظ شوند.

امسال فرمانده انتظامی خراسان جنوبی و جمعی از روسای پلیس‌های تخصصی استان هم مهمان آیین علم سلام در روستای محمودآباد بودند و با توجه به پشت سر گذاشتن ۱۲ روز جنگ تحمیلی عزاداران حسینی در پایان مراسم ضمن اعلام انزجار از اقدامات ددمنشانه رژیم صهیونیستی در تجاوز به کشور، شعار مرگ بر آمریکا و مرگ بر اسرائیل سر دادند.

خراسان جنوبی به مرکزیت بیرجند ۱۲ شهرستان دارد و شروع مراسم عزاداری ماه محرم در این استان نیز با برگزاری آیین «علم بندان» یا «عقد علم» است که بیش از یک قرن قدمت داشته و عصر آخرین روز از ماه ذی الحجه اجرا می‌شود اما رسوم مختلفی در نقاط استان برای اقامه عزا از گذشته‌ها تاکنون رایج است.

آخرین خبر خراسان جنوبی در اینستاگرام :
https://instagram.com/skhorasan_today