فاجعه زیست‌محیطی در شمالغرب ایران؛ آیا دریاچه ارومیه به تاریخ می‌پیوندد؟

دریاچه ارومیه یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین دریاچه‌های شور جهان و از مهم‌ترین پهنه‌های آبی داخلی ایران به‌شمار می‌رود. این دریاچه در شمال‌غرب کشور، میان دو استان، آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی واقع شده و در گذشته با وسعتی حدود 5700 کیلومتر مربع و عمقی بیش از 10 متر، مقام دومین دریاچه شور بزرگ جهان پس از دریای خزر را به خود اختصاص داده بود.

دریاچه ارومیه علاوه بر ارزش‌های زیست‌محیطی و اکولوژیکی، از منظر اقلیم‌شناسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز اهمیت بالایی دارد؛ این دریاچه زیستگاه گونه‌های نادر جانوری همچون آرتمیا اورمیاناست، که نقش کلیدی در زنجیره غذایی پرندگان مهاجر مانند فلامینگو، پلیکان، کفچه‌نوک و مرغابی‌های وحشی دارد. همچنین، این دریاچه با تأثیرگذاری بر رطوبت نسبی، تعدیل دما، و چرخه آب منطقه‌ای، در تنظیم اقلیم ناحیه شمال‌غرب ایران نقش مهمی ایفا می‌کرد.

در سال‌های اخیر، به دلایلی همچون افزایش برداشت از منابع آبی سطحی و زیرزمینی، احداث بی‌رویه سدها بر روی رودخانه‌های ورودی، تغییر کاربری اراضی، افزایش سطح زیر کشت محصولات آب‌بر، و کاهش بارش‌ها در اثر تغییرات اقلیمی، دریاچه دچار کاهش شدید سطح و حجم آب شده و اکنون در آستانه خشکی کامل قرار دارد.

براساس داده‌های رسمی، سطح دریاچه در مقاطعی تا 95 درصد نسبت به میانگین بلندمدت کاهش یافته و از حدود 30 میلیارد مترمکعب حجم آب در دهه 1370، به کمتر از یک میلیارد مترمکعب در سال‌های اخیر رسیده است.

خشکی دریاچه ارومیه نه‌تنها تهدیدی جدی برای زیست‌بوم منطقه است، بلکه آثار آن در قالب افزایش طوفان‌های نمکی، تهدید امنیت غذایی، مهاجرت زیست‌محیطی، تشدید بیماری‌های تنفسی و تغییرات اقلیمی محلی، مستقیماً زندگی میلیون‌ها نفر را تحت تأثیر قرار خواهد داد.

در این گزارش، ضمن بررسی وضعیت کنونی دریاچه ، دیدگاه‌های کارشناسان، و چالش‌های اجتماعی-اقتصادی مرتبط با آن، خواهیم پرداخت:

*تراز آب این دریاچه به سطح «غیرقابل اعلام» رسیده است!

معاون سازمان حفاظت محیط زیست کشور، در نشست خبری در مورد دریاچه ارومیه گفت: شوربختانه اکنون تراز آب به پایین‌ترین حد رسیده است و اگر از این نیز پایین‌تر رود، دیگر عددی اعلام نمی‌شود چرا که کمترین آمار ممکن همین عدد است.

وی، اضافه کرد که بر اساس آخرین داده‌ها در 11 مرداد، تراز آب دریاچه 1269/74 متر، وسعت آن تنها 581 کیلومتر مربع و حجم آب موجود نیم میلیارد مترمکعب است. این رقم در زمان مشابه سال گذشته 2 میلیارد مترمکعب بود.

احمدرضا لاهیجان‌زاده ، با اشاره به اینکه در صورت کاهش بیشتر سطح آب «دیگر عددی اعلام نخواهد شد»، هشدار داد: از نظر میدانی به‌دلیل گرما و تبخیر، وضع از ارقام فعلی هم بدتر خواهد شد و پیش‌بینی‌ها دربارهٔ خشکی کامل دریاچه تا پایان تابستان کاملاً درست است

*طرح خارجی ها برای احیا دریاچه ارومیه

استاندار آذربایجان‌غربی تصریح کرد: هفته گذشته 5 جلسه در تهران درخصوص دریاچه ارومیه برگزار شد که در بخشی از این جلسات یک شرکت چینی و یک شرکت مشترک ایرانی-چینی-ژاپنی طرح‌هایی برای احیای دریاچه ارومیه ارائه دادند.

 رضا رحمانی اضافه کرد: طرح‌های این دو شرکت را بررسی خواهیم کرد ضمن اینکه کارشناسان دانشگاه ارومیه بزودی گزارشی از چرایی وضعیت دریاچه و راه‌های برونرفت از این وضعیت ارائه خواهندداد با این حال تغییر الگوهای کشت و شیوه آبیاری بسیار مهم است و حتی در صورت بازگشت دریاچه به شرایط عادی نیز باید مورد توجه قرار گیرند.

همچنین رحمانی در نشست رئیس‌جمهور با فعالان اقتصادی و اعضای شورای اداری استان، به ضرورت توجه ویژه دولت به احیای دریاچه ارومیه نیز اشاره کرده و یادآور شد: سیاست‌های احیای دریاچه باید از حوزه نرم‌افزاری تا اقدامات عملیاتی تقویت شده و وزارت جهاد کشاورزی باید با جدیت وارد عمل شود و شیوه‌های نوین آبیاری، کشت جایگزین، لایروبی نهرها و حمایت از کشاورزان منطقه باید در اولویت باشد و همچنین برنامه‌های باروری ابرها که با پیگیری ریاست‌جمهوری دنبال می‌شود، بسیار امیدبخش است.

*پیامدهای اجتماعی – سلامتی و مهاجرت در چشم‌انداز

کارشناسان محیط زیست و منابع انسانی هشدار می‌دهند: با خشک شدن کامل دریاچه، تا 6 تا 15 میلیون نفر در معرض بیماری‌های تنفسی، مهاجرت اجباری و بحران معیشتی قرار می‌گیرند. برخی پژوهشگران حتی هشدار داده‌اند که اگر این روند ادامه یابد، هزینه‌های ناشی از این مهاجرت محیط زیستی ممکن است به‌واسطه آسیب به زیرساخت‌ها و اقتصاد منطقه، به اندازه تریلیون‌ها دلار برسد.

*نامهربانی در حق دریاچه

 همچنین محمد درویش فعال مطرح محیط زیست این طور می گوید: تعداد چاه‌ها در سال 1371، حدود 30 هزار حلقه بود، سال 1401 اما به حدود 120 هزار حلقه رسید. احداث سدهای مختلف و افزایش ارتفاع سدهای موجود نیز در خشک شدن دریاچه ارومیه نقش مهمی دارد.

درویش در این باره گفت: 99 سد روی رودخانه منتهی به دریاچه ارومیه داریم. در اصل 105 سد در طرح‌ها بود که تعدادی از آن ها نیمه‌کاره مانده است. فشارهایی از سوی نمایندگان مجلس وجود دارد که باقی این سدها را تکمیل کنند.

*دریاچه ارومیه دیگر یک دریاچه نیست!

مدیر موسسه آب دانشگاه تهران در اخرین بیانات خود در خصوص دریاچه ارومیه چنین اظهار کرد که: واقعیت اینکه سطح زیر کشت فراتر از ظرفیت حوضه آبریز است، تا زمانی که سطح زیر کشت کاهش پیدا نکند مشکل دریاچه ارومیه با راه‌حل‌های فناورانه قابل حل نیست.

وی، ادامه داد: اخیرا طرح بزرگی تعریف شده که روی دریاچه پنل خورشیدی نصب شود، این طرح‌ها واقعا نمی‌تواند مشکل دریاچه را حل کند، حوضه دریاچه ارومیه نیاز به کاهش سطح زیر کشت دارد.

بنفشه زهرائی، با تاکید بر بالا بودن سطح زیر کشت غیراستاندارد حوضه آبریز دریاچه ارومیه خاطرنشان کرد: اول و آخر راه حل مشکل دریاچه کاهش سطح زیر کشت است، اگر سطح زیر کشت کاهش نیابد در فصل زمستان اندکی آب در دریاچه جمع می‌شود و تابستان مجددا خشک می‌شود.

وی، تصریح کرد: شاید اکنون هم دریاچه به فاز بدون بازگشت رسیده باشد و دیگر نتوانیم هیچوقت دریاچه ارومیه را به شکل یک دریاچه مانند سابق داشته باشیم

*شرایط آرمانی دریاچه ارومیه برنمی‌گردد

یک پژوهشگر محیط زیست نیز در اینخصوص بیان کرده است:اگرچه امکان احیای دریاچه ارومیه وجود دارد اما احیا شدن به معنای بازگشت شرایط ایده‌آل دریاچه در سال 1374 که 32 میلیارد مترمکعب آب داشت، نیست.

وی، همچنین ادامه داد: اقدامات لازم برای کاهش 40 درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی  طبق مصوبات ستاد احیا اجرا می‌شد اما متأسفانه در سال 1400 این روند متوقف شد.

این پژوهشگر،خاطر نشان کرد: در حالی که 80 تا 90 درصد مسیر برای دستیابی به هدف کاهش مصرف آب طی شده بود، با توقف کار، گام نهایی برداشته نشد و در نتیجه، هیچ‌یک از اهداف نهایی محقق نشدند.

* خشکسالی و نبود آب باعث خشکی محصولات کشاورزی

در میان دلایل اصلی کاهش سطح آب دریاچه، کشاورزی سنتی و آب‌بر یکی از عوامل کلیدی محسوب می‌شود. افزایش سطح زیر کشت محصولات پرآب‌بری همچون چغندر، سیب و ذرت طی سال‌های گذشته، بخش عمده‌ای از منابع آبی حوضه دریاچه را مصرف کرده است.

این روزها کشاورزان حوضه آبریز دریاچه ارومیه نیز از نبود آب در چاهات گلایه داشته وبسیاری محصولات خود را به حال خود رها کرده اند این قشر زحمت کش این چنین بیان می دارند:

با یکی از کشاورزان ساکن در حوالی دریاچه، در یکی از روستاهای بخش باراندوز چای ، گفت‌وگو کردیم. او می‌گوید: ما سال‌هاست در این منطقه کشاورزی می‌کنیم. دولت گفته سیستم آبیاری را تغییر بدهیم، اما امکاناتش نیست. آبیاری قطره‌ای یا تحت فشار هزینه‌ دارد. وام می‌خواهیم، اما دیر می‌دهند یا اصلاً نمی‌دهند.

این کشاورز که علی نام دارد ادامه می دهد: اگر در مسیر خود نگاهی به وضعیت روخانه باراندوز چای داشته باشید این رودخانه تماما خشک شده انگار که اصلا آبی در آنجا وجود نداشته بلکه کویری بی آب و علف است و ما کشاورزان معتقدیم 80 درصد این خشکی ها و کم آبی ها به علت خشک شدن تدریجی دریاچه و تغیرات آب و هوا می باشد چرا که بارش ها طی سالهای اخیر به شدت کاهش داشته است.

وی، می گوید: بسیاری از کشاورزان شاهد خشک شدن باغات خود بر اثر نبود آب هستند سیب ها برروی درختان خشک شده و زمین های صیفی جات نه تنها گوجه و خیاری نداشته بلکه تمام نشا ها در نطفه خفه شده و تلی از خزان نصیبشان شد.

*تغییر کاربری غیراصولی دیم به باغات از عوامل خشک شدن دریاچه ارومیه

علی، تصریح می کند: مردم کم کم باغات خود را رها کرده وبه کارگری روی آورده اند والبته همه ما کشاورزان به این مسیله که تغییر کابری اراضی از دیم به باغات سیب  و میوه های تابستانی در مناطق کوهستانی که قبلا گندم و جو کاشته می شد مانع رسیدن آب به پایین دست می شود.

* نتیجه بازدید رئیس جمهور از دریاچه ارومیه چیست؟

همچنین در سفری غیر رسمی که مسعود پزشکیان به ارومیه داشت، به همراه استاندار آذربایجان غربی و برخی از مسئولین از دریاچه ارومیه بازدید کرده است اما باید منتظر ماند و دید نتیجه این بازدید هیاتی از دریاچه خشک شده ارومیه چه خواهد بود آیا جانی تازه به رگ های خشک شده این دریاچه بخشیده می شود؟

*اراده ملی راه نجات جان نگین فیروزه ای ایران

گفتنی است؛ کارشناسان معتقدند که اگر کشاورزان با مشوق‌های مالی و آموزش‌های کاربردی برای تغییر الگوی کشت همراه شوند، می‌توان تا 40 درصد در مصرف آب صرفه‌جویی کرد، بدون مشارکت واقعی جوامع محلی، هیچ پروژه‌ای برای احیا موفق نخواهد بود.

بحران دریاچه ارومیه فراتر از یک مشکل زیست‌محیطی است؛ این بحران یک زنگ خطر برای سلامت ملی، اقتصاد کشاورزی، و پایداری زیستی منطقه محسوب می‌شود.

برای جلوگیری از وقوع فجایع اجتماعی، اقتصادی و انسانی، تنها راه، اعمال فضای همکاری میان‌بخشی و اراده ملی برای مدیریت پایدار منابع آبی و اجرای دقیق و بی‌وقفه پروژه‌های احیاست.