علامه عبدالعلی بیرجندی ستاره‌ای خفته در سکوت خاک

ایرنا/ بیرجند - ایرنا - علامه عبدالعلی بیرجندی، دانشمند بزرگ نجوم و ریاضیات ایران، روزگاری ستاره‌ای در آسمان علم بود اما امروز مزار او در دل خاک، بی‌نشان و فراموش‌شده، داستان این نابغه، روایت تلخی از غربت و کم‌توجهی به میراث علمی کشور است.

به گزارش ایرنا، خراسان جنوبی سرزمین آفتاب و اندیشه، یکی از کهن‌ترین مناطق فرهنگی ایران است که در دل خود گنجینه‌ای از مفاخر علمی، فرهنگی و معنوی را جای داده است.

این خطه کهن در طول قرون متمادی، مهد و پرورشگاه عالمان، ادیبان و اندیشمندانی بوده که آثار و اندیشه‌های آنان نه تنها در مرزهای ایران بلکه در سراسر جهان اسلام اثرگذار بوده‌اند.

روحیه علم‌دوستی، تفکر ژرف و نگاه نوگرای مردمان این دیار، بستری مناسب برای رشد نخبگان و نوابغی فراهم ساخته که هر یک، ستاره‌ای در آسمان علم و فرهنگ این سرزمین‌اند.

اما از خراسان جنوبی به عنوان خاستگاه هفت پدر علم ایران یاد می‌شود، بزرگانی که در علوم مختلفی همچون نجوم، منطق، پزشکی، کشاورزی، ادبیات و ارتباطات و سایر نقش بنیادین ایفا کرده‌اند.

این دانشمندان، با بهره‌گیری از محیطی علمی و سنتی دیرپا، آثاری را پدید آوردند که برخی از آن‌ها هنوز هم در مراکز دانشگاهی و علمی معتبر جهان مورد استفاده و مطالعه قرار می‌گیرد، وجود حوزه‌های علمیه قدیمی، کتابخانه‌های ارزشمند و توجه به علم‌آموزی در میان مردمان این خطه، گواهی بر تمدن‌ساز بودن خراسان جنوبی است.

در میان این بزرگان، نام درخشان علامه عبدالعلی بیرجندی همچون نگینی درخشان بر تارک تاریخ علم ایران می‌درخشد.

علامه عبدالعلی بیرجندی یکی از دانشمندان برجسته و چندوجهی علوم اسلامی و طبیعی در اواخر قرون وسطی است که آثار ارزشمند و متعددی در حوزه‌های مختلف علمی از خود برجای گذاشته است، وی نه تنها در عرصه‌های نجوم و ریاضیات، بلکه در علوم طبیعی و کشاورزی نیز صاحب تألیفات مهم و تأثیرگذار بوده است.

از جمله آثار شاخص وی می‌توان به کتاب "بعضی مسائل فلکی" اشاره کرد که در آن به شرح و بررسی اجرام سفلی و علوی، مسائل مسالک و ممالک و همچنین مساحت سطوح اجسام پرداخته شده است، همچنین "شرح بیست باب در معرفت اسطرلاب" به زبان فارسی، تألیف سال ۸۹۹ هجری قمری، شرحی جامع بر رساله خواجه نصیرالدین طوسی در زمینه اسطرلاب است و از اهمیت فراوانی برخوردار است.

علامه بیرجندی همچنین در علوم طبیعی و کاربردی، کتاب "معرفت فلاحت" یا همان دوازده باب کشاورزی را تألیف کرده که معرفت و دانش او را در زمینه کشاورزی به نمایش می‌گذارد. در عرصه نجوم نیز آثار متعددی به زبان‌های فارسی و عربی دارد، از جمله "رساله فی آلات الرصد"، "شرح الشمسیة" و "شرح المجسطی"، که هر کدام در شاخه‌ای از ریاضیات و نجوم جایگاه ویژه‌ای دارند.

وی علاوه بر تألیفات علمی، در حوزه فلسفه و منطق نیز فعال بوده و کتاب "شرح آداب المناظره" را به زبان عربی در باب منطق تألیف کرده است، همچنین در زمینه علوم قرآنی، "شرح الدرّالنّظیم فی خواص القرآن الکریم" از آثار دیگر اوست که نشان از گستره دانش و عمق تفکر وی دارد.

آثار علامه عبدالعلی بیرجندی که در کتابخانه‌های معتبر داخلی و خارجی نگهداری می‌شوند، نه تنها سندی از توان علمی و پژوهشی وی هستند، بلکه میراثی گران‌بها برای تاریخ علم در ایران و جهان اسلام محسوب می‌شوند.

اما با وجود جایگاه درخشان علامه بیرجندی در تاریخ علم ایران و جهان اسلام، شاید برای بسیاری عجیب باشد که آرامگاه او نه در قلب یک شهر بزرگ، بلکه در سکوت و سکون یکی از روستاهای بیرجند، آن هم با کمترین میزان توجه و حفاظت، قرار گرفته است.

جایی که به دلیل برخی ملاحظات محلی، ساخت بنای آرامگاه وی تاکنون انجام نشده، تنها یک قبر ساده و بی‌نشان، در سکوت و فراموشی، محل دفن اندیشمندی است که روزگاری از ستون‌های علم در جهان اسلام بوده است.

برای روشن شدن وضعیت مزار علامه عبدالعلی بیرجندی، راهی روستای بُجد شدم، از نزدیک محل دفن را دیدم و با اهالی گفت‌وگو کردم تا حقیقتی را که کمتر به آن پرداخته شده، دریابم.

مسیر خاکی روستا، سکوت آرامگاهی ساده و قبوری که نشانی از گذر سالیان دارند، همگی حکایت از فراموشی مردی دارند که روزگاری افق‌های تازه‌ای در علم گشود، تنها چیزی که باقی مانده، غربت است و خاک.

فرصتی پیش آمد تا با کارشناس میراث فرهنگی استان و یکی از اساتید دانشگاه بیرجند نیز گفت‌وگو کنم، به گفته‌ آنان، به دلیل برخی ملاحظات محلی، امکان ساخت آرامگاه یا نصب علائم رسمی بر مزار علامه بیرجندی فراهم نشده است، این در حالیست که آثار و نام این اندیشمند بزرگ، در کتابخانه‌ها و فهرست‌های علمی داخل و خارج از کشور همچنان زنده است.

تناقض تلخ میان جایگاه علمی عبدالعلی بیرجندی و بی‌نشانی مطلقِ مزار او، پرسشی اساسی را پیش روی ما می‌گذارد: چگونه ممکن است کشوری که به داشتن مفاخر علمی می‌بالد، یکی از برجسته‌ترین فرزندان خود را در چنین غربتی رها کرده باشد؟ نبود حتی یک نشانه کوچک برای معرفی این گنجینه فراموش‌شده، نه‌فقط کم‌توجهی به یک شخصیت تاریخی، بلکه نادیده‌گرفتن بخشی از هویت علمی و فرهنگی ماست.

علامه عبدالعلی بیرجندی یکی از دانشمندان برجسته، ریاضیدان و منجم دوره تیموری است که آثار و نسخه‌های خطی متعددی از وی در کتابخانه‌های معتبر ایران و جهان موجود است

کارشناس باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار کرد: علامه عبدالعلی بیرجندی یکی از دانشمندان برجسته، ریاضیدان و منجم دوره تیموری است که در سال ۹۳۴ هجری قمری درگذشت و آثار و نسخه‌های خطی متعددی از وی در کتابخانه‌های معتبر ایران و جهان موجود است.

محمدرضا سروش افزود: از گذشته‌های دور، اهالی روستای بجد بیرجند این محدوده را به عنوان آرامگاه علامه عبدالعلی می‌شناختند و احترام خاصی برای آن قائل بودند.

وی ادامه داد: اگرچه پیش‌تر منابع مختلفی در مورد محل دفن ایشان اظهار نظر کرده و حتی بعضی از آنها عنوان کرده بودند که آرامگاه علامه در قبرستان قتلگاه مشهد واقع است، اما مطالعات میدانی و کاوش‌های انجام شده توسط ما در سال ۱۳۸۱ ثابت کرد که آرامگاه اصلی در روستای بجد بیرجند است.

کارشناس باستان‌شناسی خراسان جنوبی با اشاره به شروع عملیات خاک‌برداری در این محل عنوان کرد: پس از حدود ۲۰ روز خاک‌برداری و کاوش، آثار و بقایای آرامگاهی با تزئینات و آجرکاری‌های خاص دوره تیموری کشف شد که پس از مرمت، به همان سبک اولیه حفظ شده‌اند.

وی افزود: این سنگ قبرها به دلیل ارزش تاریخی و هنری خود، شباهت‌هایی به نمونه‌های مشابه در بازارگاه هرات و آرامگاه خواجه عبدالله انصاری دارد.

سروش یادآور شد: در طی بررسی‌ها متوجه شدیم که سنگ قبرهای ارزشمندی که متعلق به این مجموعه بوده‌اند، پیش‌تر به سرقت رفته‌اند، شواهد نشان می‌دهد که این سنگ‌ها با زور و خشونت از جای خود کنده شده‌اند اما بدنه اصلی آرامگاه همچنان در محل باقی مانده است.

وی گفت: یکی از نکات جالب توجه، وجود یک اتاقک کوچک با محراب است که احتمال می‌رود برای مراسم دینی و قرائت قرآن مورد استفاده قرار می‌گرفته است، این امر نشان‌دهنده اهمیت مذهبی و علمی این مجموعه است.

کارشناس میراث فرهنگی خراسان جنوبی در ادامه با استناد به اسناد تاریخی و فرمان‌های معافیت مالیاتی دوره احمدشاه درانی اظهار کرد: در این اسناد نام علامه عبدالعلی و فرزندانش به عنوان افرادی با امتیازات ویژه و معافیت‌های مالیاتی ذکر شده است.

وی افزود: همچنین در دوران ناصرالدین شاه قاجار نیز آمارگیری سادات نشان داده که آرامگاه علامه در این محدوده بوده و توسط اهالی به عنوان محل دفن بزرگان خانواده شناخته می‌شده است.

برخی منابع مطرح کرده بودند که دو علامه عبدالعلی وجود داشته‌ که یکی در قبرستان قتلگاه مشهد دفن است، اما با بررسی دقیق مستندات تاریخی و یافته‌های کاوش، ثابت شد که تنها یک علامه ��بدالعلی بیرجندی وجود داشته که آرامگاهش در روستای بجد بیرجند قرار دارد

سروش به تناقض‌های موجود در منابع اشاره کرد و گفت: برخی منابع مطرح کرده بودند که دو علامه عبدالعلی وجود داشته‌اند که یکی در قبرستان قتلگاه مشهد دفن است، اما با بررسی دقیق مستندات تاریخی و یافته‌های کاوش، ثابت شد که تنها یک علامه عبدالعلی بیرجندی وجود داشته که آرامگاهش در روستای بجد بیرجند قرار دارد.

وی همچنین درباره جایگاه علمی علامه بیرجندی افزود: او شاگرد مکتب ستاره‌شناسی سمرقند و دانشمند برجسته‌ای بوده است، شاگردانی مانند معین‌الدین کاشانی و جمشید کاشانی از شاگردان مکتب وی محسوب می‌شوند، این مکتب علمی، در دوره تیموری به شکوفایی رسید و علامه بیرجندی از آخرین و برجسته‌ترین استادان آن بوده است.

آرامگاه علامه بیرجندی؛ گنجینه‌ای تاریخی چشم‌انتظار مرمت

کارشناس میراث فرهنگی خراسان جنوبی با ابراز نگرانی از وضعیت نامناسب آرامگاه تصریح کرد: با وجود این اهمیت تاریخی، تاکنون هیچ اقدام جدی برای بازسازی و حفاظت از آرامگاه صورت نگرفته و این بنا در معرض تخریب و فرسایش قرار دارد، این امر می‌تواند خسارت جبران‌ناپذیری به میراث فرهنگی و علمی منطقه وارد کند.

وی بیان کرد: با توجه به اسناد و شواهد موجود، لازم است مسئولان میراث فرهنگی و متولیان امر هرچه سریع‌تر نسبت به مرمت و حفاظت این اثر ارزشمند اقدام کنند تا این گنجینه تاریخی حفظ و به نسل‌های آینده منتقل شود.

سروش تاکید کرد: آرامگاه علامه عبدالعلی بیرجندی نه تنها جایگاه علمی و فرهنگی این دانشمند را یادآور می‌شود، بلکه می‌تواند به عنوان مقصد گردشگری فرهنگی در منطقه معرفی شده و به رونق اقتصاد محلی نیز کمک کند.

دانشمند برجسته عصر صفوی در انتظار احیای نام و جایگاه علمی‌

عضو هیأت علمی دانشگاه بیرجند نیز با تأکید بر اهمیت جایگاه علمی ملا عبدالعلی بیرجندی، دانشمند منجم و ریاضی‌دان قرن دهم هجری، از کم‌توجهی‌های فرهنگی و پژوهشی نسبت به معرفی و بزرگداشت این شخصیت علمی در بیرجند و ایران انتقاد کرد و خواستار برنامه‌ریزی‌های جامع و همکاری بین‌المللی برای احیای نام وی شد.

محمدامین ناصح با اشاره به جایگاه ویژه عبدالعلی بیرجندی در تاریخ علم و فرهنگ ایران، اظهار کرد: علامه عبدالعلی یکی از دانشوران برجسته بیرجند است که در مکتب هرات تحصیل کرده و در حوالی عصر صفوی می‌زیسته است.

وی ادامه داد: کتاب ارزشمند ایشان با عنوان «بیست باب» یکی از مراجع مهم در دانش نجوم و ریاضیات به شمار می‌رود و این کتاب تاکنون مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است.

استادیار دانشکده ادبیات و علوم انسانی به اقدامات دانشگاه بیرجند در بزرگداشت این دانشمند بزرگ اشاره کرد و گفت: حدود ۲۰ سال پیش معاونت پژوهشی دانشگاه برنامه‌ای با عنوان بزرگداشت ملا عبدالعلی بیرجندی برگزار کرد که منجر به انتشار مجموعه مقالاتی درباره وی شد.

وی اضافه کرد: همچنین در سطح بین‌المللی و به‌ویژه در یونسکو، گردهمایی‌هایی به معرفی این دانشمند اختصاص یافته است.

ناصح ادامه داد: تحصیل علامه بیرجندی در مکتب هرات نشان‌دهنده ارتباط علمی عمیق بین مناطق شرقی ایران و افغانستان در آن دوره بوده است، این مکتب علمی، مقصدی مشترک برای بسیاری از دانشمندان منطقه بوده که به دنبال تحصیل در حوزه‌های علوم ریاضی و نجوم بودند.

وی با انتقاد از کم‌کاری‌ها در حوزه معرفی و تکریم مفاخر علمی بیرجند و استان عنوان کرد: امروز در بیرجند حتی تابلوهای فرهنگی و تبلیغاتی مربوط به بزرگداشت روز تولد یا وفات بزرگان علمی مشاهده نمی‌شود و مدارس و دانشگاه‌ها نیز نقش لازم را در آموزش و معرفی این شخصیت‌ها ایفا نمی‌کنند.

از جالی خالی پژوهش‌های علمی تا غفلت سیستم آموزشی و فرهنگی

عضو هیأت علمی دانشگاه بیرجند یادآور شد: بسیاری از دانش‌آموزان دبیرستانی حتی آدرس مدرسه تاریخی شوکتیه که مهد پرورش بسیاری از مفاخر بیرجند بوده را نمی‌دانند، این خلأ بزرگ در آموزش، نشان‌دهنده غفلت سیستم آموزشی و فرهنگی از مفاخر محلی است.

وی افزود: علاوه بر جای خالی معرفی، پژوهش‌های علمی جدی درباره آثار و میراث ملا عبدالعلی نیز بسیار محدود و ناکافی است، در حالیکه نسخه‌های خطی دست‌نویس وی در گذشته موجود بوده و به گفته بزرگان نسخه‌ای از کتاب "بیست باب" او رویت شده، اما به دلیل فقدان برنامه‌ریزی منسجم، این میراث علمی مغفول مانده است.

می‌توان با ایجاد همکاری‌های علمی و فرهنگی بین بیرجند و شهرهای تاریخی مانند هرات، زمینه‌های پژوهشی تازه‌ای را باز و از ظرفیت دانشجویان و پژوهشگران برای انجام پایان‌نامه‌ها و تحقیقات تخصصی در این حوزه استفاده کرد

ناصح به فرصت‌های پیش‌رو اشاره کرد و گفت: می‌توان با ایجاد همکاری‌های علمی و فرهنگی بین بیرجند و شهرهای تاریخی مانند هرات، زمینه‌های پژوهشی تازه‌ای را باز کرد و از ظرفیت دانشجویان و پژوهشگران برای انجام پایان‌نامه‌ها و تحقیقات تخصصی در این حوزه استفاده کرد.

وی همچنین خواستار نامگذاری معابر، میادین، کتابخانه‌ها و پارک‌ها به نام مفاخر علمی بیرجند از جمله ملا عبدالعلی بیرجندی شد و افزود: این اقدامات می‌تواند هم باعث افزایش آگاهی عمومی و هم تقویت هویت فرهنگی مردم شود، اکنون چنین اقداماتی بسیار محدود و پراکنده است و نیاز به هم‌افزایی بیشتر مسئولان دارد.

استاد ادبیات و علوم انسانی با اشاره به اهمیت احیای نام این دانشمند، بیان کرد: انتظار می‌رود نسل جوان بیرجند بتواند در حداقل یک دقیقه، شرحی کوتاه و مستند درباره مفاخر علمی شهرشان ارائه دهد، این کمترین توقعی است که باید برآورده شود اما در شرایط کنونی هنوز فاصله زیادی تا تحقق آن داریم.

وی تاکید کرد: امیدوارم با تلاش مدیران جدید و همکاری دستگاه‌های فرهنگی و آموزشی استان، شاهد احیای گسترده‌تر نام و جایگاه علمی ملا عبدالعلی بیرجندی و دیگر مفاخر علمی باشیم و این گنجینه‌های فرهنگی و علمی برای نسل‌های آینده حفظ و معرفی شود.

علامه عبدالعلی بیرجندی، دانشمندی بزرگ با میراث علمی گرانبها که همچنان می‌تواند الهام‌بخش نسل‌های آینده باشد، همچنان در سایه کم‌توجهی و فراموشی آرام گرفته است، مزار بی‌نشان او نمادی از این واقعیت تلخ است که حفظ و پاسداشت مفاخر فرهنگی و علمی نیازمند توجه و همت بیشتری از سوی مسئولان و جامعه است.

امید آن می‌رود که با افزایش آگاهی عمومی و حمایت از پژوهش‌های تاریخی، جایگاه واقعی این دانشمند سترگ در تاریخ ایران بازشناسی شده و آرامگاهی شایسته برای او ساخته شود تا نسل‌های آینده با احترام و افتخار از خدمات او یاد کنند.

مقبره "عبدالعلی بیرجندی" در روستای بُجد در ۱۰ کیلومتری شرق بیرجند، مرکز استان خراسان جنوبی قرار دارد.

آخرین خبر خراسان جنوبی در اینستاگرام : https://instagram.com/skhorasan_today