سناریوهای پیش‌روی سیاست‌ خارجی ایران از نگاه یزدان پناه

نامه نيوز

بروزرسانی 1404/09/09 - 11:03

سناریوهای پیش‌روی سیاست‌ خارجی ایران از نگاه یزدان پناه

نامه نیوز/ یک تحلیلگر مسائل سیاست خارجی گفت: وزارت امورخارجه طبق وظایف محوله بر اساس قانون اساسی مسئول بررسی، برقراری، تنظیم، حفظ و توسعه روابط سیاسی با سایر کشورها و سازمان‌های سیاسی بین‌المللی است و نظارت بر کلیه روابط خارجی کشور را بر عهده دارد و طبق این وظیفه قانونی، سیاست خارجی ایران باید جامع نگر و پیشتاز حل چالش های بین المللی ایران و سنگر شکن موانع پیش رو بوده و منافع ملی را بر هر چیز دیگری ترجیح بدهد.

سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در مقطع کنونی در نقطه‌ای قرار دارد که می‌توان آن را «ترکیب بازدارندگی فعال و دیپلماسی هدفمند» توصیف کرد. از نگاه جمهوری اسلامی، شرایط منطقه‌ای پس از تشدید بحران‌های امنیتی در غرب آسیا و سیاست‌های خصمانه آمریکا و برخی دولت‌های غربی، ایجاب می‌کند که ایران ضمن حفظ آمادگی دفاعی و افزایش قدرت بازدارندگی، در مسیر گفت‌وگو و تعامل نیز حرکت کند؛ اما تعاملی که بر پایه احترام متقابل، تضمین منافع ملی و عدم عقب‌نشینی از خطوط اصلی باشد.

در این چارچوب، تهران معتقد است که معادلات منطقه بدون حضور و نقش‌آفرینی ایران قابل مدیریت نیست؛ بنابراین تداوم حمایت از محور مقاومت، امنیت خلیج فارس و مقابله با تلاش‌ها برای تغییر ژئوپلیتیک منطقه، ستون‌های ثابت سیاست خارجی محسوب می‌شوند. همزمان، ایران بر توسعه روابط با قدرت‌های غیرغربی، از جمله کشورهای آسیایی و همسایگان، تأکید دارد تا فشارهای تحریمی و سیاسی خنثی شود.

از نگاه جمهوری اسلامی، پنجره دیپلماسی بسته نشده است؛ بلکه توپ در زمین طرف‌های مقابل قرار دارد. ایران آمادگی دارد در صورت وجود اراده واقعی برای توافق و احترام به حقوق ملت، مسیر گفت‌وگو را ادامه دهد. در عین حال، اگر فشار و تهدید افزایش یابد، جمهوری اسلامی خود را ملزم به تقویت بازدارندگی و پاسخ متناسب می‌داند.

کیومرث یزدان پناه در گفتگو با نامه نیوز درباره سناریوهای پیشر روی سیاست‌خارجی ایران گفت: به نظر می رسد در شرایط فعلی دستگاه سیاست خارجی ایران متأثر از 2 عامل اصلی تلاش می کند که به گونه ای موضوع مربوط به بن بست‌های پیش رو در مذاکره با کشور آمریکا را مدیریت کند.

وی با بیان اینکه دستگاه سیاست خارجی ایران مطمئن است آمریکایی ها تمایلی برای مذاکره جدی با ایران ندارند، افزود: با توجه به حوادث و رخدادهای برق آسا و پیچیده ای که در سال 1404 اتفاق افتاد آمریکا اینگونه ارزیابی می کند که ایران توان لازم را برای دستیابی به فعالیت های هسته ای مجدد ندارد و همچنین فشارهای متعددی که روی دوش ایران از طریق تشدید تحریم های فلج کننده،‌ جنگ 12 روزه،‌ هدف قرار گرفتن تأسیسات هسته ای، زدن تمام بازوهای حمایتی ایران در منطقه و همچنین فعال شدن مکانیزم ماشه توسط تروئیکای اروپایی اعمال می شوند، به اندازه کافی دارد حلقه محاصره را برای ایران تنگ می کنند.

وی افزود: در واقع آمریکایی ها معتقدند این فشارها در کوتاه مدت اثرات خود را می گذارند و تهران را وادار به پذیرش یک مذاکره دستوری و تحمیلی می کنند بنابراین الان تمایلی از خود برای مذاکره جدی با ایران نشان نمی دهند. از این رو به دستگاه سیاست خارجی ایران به این جمع بندی رسیده که آمریکایی ها تمایلی برای مذاکره در شرایط فعلی براساس احترام متقابل ندارند.

این استاد دانشگاه یادآور شد: نکته دوم این است که وزارت خارجه ایران با توجه به تجربیات مذاکرات گذاشته به ویژه بعد از روی کارآمدن دولت آقای پزشکیان، این ترس را دارد که اگر باب مذاکره جدیدی را با آمریکا باز کند، این مذاکره در واقع ایران را سرگرم می کند و احتمالا این اتفاق مقدمات برخورد بعدی نظامی با ایران را فراهم می کند بنابراین دستگاه سیاست خارجی ایران شرایط بسیار سختی را دارد سپری می کند نسبت به آن چه که در قالب موانع بزرگ بر سر راه کشور در نظام بین الملل قرار گرفته و ایران را در دایره سفت و سخت انزوای بین المللی و انزوای ژئوپلتیک برده است.

وی افزود: با وجودی که ایران اصرار دارد و هم از طریق دستگاه سیاست خارجی و هم از طریق دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی و سایر تریبون های رسمی برای مذاکره تمایل نشان می دهد اما به نظر می رسد آمریکایی ها به این رویکرد مقامات ایرانی، واکنش مثبتی نشان نمی دهند و تمایلی هم ندارند که با ایران مبتنی بر گفتمان عادلانه و احترام مقابل پشت میز مذاکره بنشینند.

این تحلیلگر مسائل سیاست خارجی یادآور شد: آمریکایی ها انتظار دارند یک منوی تعیین شده از قبل را رو به روی ایران بگذارند و ایران بر آن اساس با آنها حرف بزند. در واقع گفتمان آمریکایی ها مبتنی بر گفتمان قدرت و دیکته است اما ایرانی ها این را نمی پذیرند و مدام اعلام می کنند گفتمان حاکم بر مذاکره باید مبتنی بر احترام متقابل، منافع مشترک و مبتنی بر عدالت دوسویه باشد که همین مسئله کار را خیلی سخت کرده است.

وی افزود: به نظر می رسد سیاست خارجی ایران الان در حساس ترین نقطه ممکن خود قرار دارد چون از یک طرف نمی خواهد تسلیم زیاده خواهی های آمریکا شود و از طرف دیگر احساس می کند شرایط داخلی به گونه ای است که انتظار دارند سیاست خارجی این گره کور را باز و از این گردنه سخت کشور را عبور دهد.

یزدان پناه گفت: ایران یک راهبرد موثر استراتژیک را می تواند دنبال کند. اول آنکه از این پیغام و پسغام های رسانه ای فاصله بگیرد و در یک اقدام رسمی از مقامات مذاکره کننده آمریکا به ویژه وزیر خارجه آمریکا یا نماینده آمریکا یعنی ویتکاف بخواهد پشت مذاکره مستقیم بنشیند؛ چه بسا خروج از گفتمان رسانه ای و تبدیل آن به گفتمان رسمی بتواند کمک کند این گره کور باز شود.

وی افزود: نکته بعدی این است که ما نمی توانیم همین جوری دست روی دست بگذاریم و تجربه هم نشان داده که این وضعیت قطعا به ضرر ما تمام خواهد شد، با این وجود باید رویکرد انتخاب رویکرد و مسیر مناسب اهمیت دارد. هم اکنون برخی کشورها تمایل دارند بن بست مذاکرات بین ایران و آمریکا پیدا کند. اما به نظر من این کشورهای ثالث به صورت تک ساختی قادر به این کار نیستند یعنی عربستان گرچه تمایلات شدیدی را نشان می دهد اما اقدام ریاض به تنهایی کافی نیست بلکه باید همزمان کشورهایی مثل ترکیه و مصر هم در این فضا قرار بگیرند. همچنین در صورت امکان ایران در قالب رایزنی با یکی از کشورهای متحد استراتژیک آمریکا یک فضا و پنجره جدیدی را برای مذاکره باز کند تا شرایط برای خروج از وضعیت موجود و شکل گیری گفتگوهای مقدماتی فراهم شود.

این تحلیلگر مسائل سیاست خارجی یادآور شد: هر چند اصرار ایران بر مواضع خود قابل احترام است اما به هر حال باید توجه داشت نظام بین الملل بسیار پیچیده است و صرف اتکا بر مولفه های داخلی و یک گفتمان مصرانه مبنی بر پذیرش مذاکره با گفتمان برابر کافی نیست. اگر قرار بود این رویکرد گره ای را باز کند تا حالا باز می کرد. طرف مقابل در حال حاضر سکاندار قدرت جهانی است و به هیچ وجه تمایل ندارد که از این فضا خارج شود.

وی افزود: سیاست خارجی ایران نیاز به محرک های جدید، دیدگاه های جدید و انعطاف پذیری دارد. آنچه مسلم است همیشه در میدان های جنگ و نبرد انعطاف در سیاست خارجی و حتی کوتاه آمدن نسبت به برخی مواضع و مطالبات می تواند بسترهای خروج یک کشور را از شرایط خاص فراهم کند و ما هم الان در این زمینه به شدت نیاز به انعطاف پذیری تاکتیکی هستیم.

این استاد دانشگاه بیان کرد: اینجا لازم است وزارت خارجه، شورای عالی امنیت ملی و سایر نهادها تصمیم گیر با تشکیل کمیته های ترکیبی و چند منظوره و استفاده از تمام ظرفیت صاحب نظران در عرصه سیاست خارجی و نظام بین الملل و حوزه ژئوپلتیک در سریع ترین زمان ممکن به راه حل های ممکن برسد وگرنه صرف اتکا به رویکردهای رسانه ای و پاسخ دادن به دیدگاه های مقامات آمریکایی کمکی به حل و فصل این موضوع و این شرایط نمی کند.

وی افزود: باید شرایط حساس کنونی را به خوبی درک کرد و از این دو راهی که الان سیاست خارجی در آن گیر کرده، خارج شد چون اگر این وضعیت همین طور ادامه پیدا کند به سه راهی خطرناک خواهد رسید. تنها چیزی که می تواند منجر به بازشدن پنجره جدید در دیپلماسی کشور شود یکی اتخاذ تاکتیک های جدید و درنظر گرفتن همه جوانب است و دوم اتکا به متحدانی که صداقت آنها برای ایران اثبات شود. چون به هر حال در شرایط فعلی اینکه کشوری تمایل به حل و فصل مشکلات ایران و آمریکا داشته باشد اما اطمینان نداشته باشد که متحد قابل اعتماد است کار را سخت می کند.

یزدان پناه گفت: باید ایران در این مسئله جدی باشد و تا دیر نشده از طریق دیپلماسی عمگرایانه و متمرکز بر حل مسئله و پرهیز از جدال ها و کشمکش های لفظی و غیرلفظی راه را برای خروج از وضعیت موجود فراهم کند. طرف مقابل کشوری است که بسیاری از سیاست های خارجی خود را حتی نسبت به رقبای همسطح خودش از طریق گفتمان زور و قدرت پیش می برد و ابایی هم از بکارگیری این رویکرد ندارد؛ پس انتظار اینکه ما در این شرایط یک دیپلماسی برابر را از طرف مقابل طلب داشته باشیم انتظاری غیر معقول است و باید به هر حال در شرایط فعلی براساس انطاف در سیاست خارجی و استفاده از تاکتیک های موثر و کاربردی و اثرگذار در مدت زمان کوتاه شرایطی را برای خروج از وضعیت موجود فراهم کنیم وگرنه آنچه مسلم است متأسفانه شرایط برای ایران خوب پیش نخواهد رفت و این ممکن است در آینده نزدیک ما را با چالش های بین المللی جدی تری مواجه کند و اگر کشور انزوای بین المللی گرفتار انزوای ژئوپلتیک تمام عیار شود، آن وقت ممکن است با خطر بحران ژئوپلتیکی مواجه شویم.

وی افزود: نباید غفلت کرد، الان گسل های متعدد ژئوپلتیک علیه ایران در سطح منطقه ای، جهانی و ملی فعال شده است و این وضعیت اگر به درستی مدیریت نشود حتما کار را برای ایران در کوتاه مدت سخت خواهد کرد و شاید دیگر هیچ فرصتی برای ما باقی نماند که بتوانیم زمان بخریم و مسئله را حل کنیم. لذا اتکا به یک روش مستقیم و رسمی در شرایط فعلی بسیار موثرتر و مهمتر از رویکردی است که صرفا در رسانه ها در مقام پاسخگویی، جنگ لفظی و رجزخوانی با طرف مقابل قرار بگیریم. هرچه ما در عرصه رسانه گارد بگیریم به نفع طرف مقابل است و شرایط را برای ما سخت تر خواهد کرد.

یزدان پناه اظهار کرد: نکته حائز اهمیت دیگر فهم درست نظام بین الملل در عرصه حاضر است. در نظام بین الملل عصر حاضر اتکا به یک گفتمان به هیچ وجه جواب نمی دهد بلکه منجر به ناکامی های پرهزینه هم می شود. نظام بین الملل امروز نظام انعطافی است و باید با استفاده از روشهای ترکیبی و موثر متناسب با مولفه های ژئوپلتیک مکان و زمان کار را پیش برد.

وی افزود: در حال حاضر تمام گفتمان سیاست خارجی ایران متکی بر یک اصل است و آن هم تقابل به هر قیمت است که باید از این موضوع پرهیز کرد و الگوهایی مثل تعامل سازنده و رقابت های مثبت و اثرپذیر و اثرساز و از همه مهمتر الگوهای عبور از بحران را مدنظر قرار داد تا از این شرایط پیچیده عبور کنیم.

این استاد دانشگاه یادآور شد: به نظر می رسد بخشی از آنچه امروز در گفتمان رسانه ای و تریبونی ایران درباره سیاست خارجی به ویژه با آمریکا دنبال می شود پمپاژ شده از طریق خود آمریکاست که ما را در یک تله گرفتار کرده است بنابراین ما هم نباید شیوه آنها را دنبال کنیم. در عوض ما باید با در پیش گرفتن اصول انعطافی در سیاست خارجی و پرهیز از یک عامل تک ساختی به نام تقابل، شرایط را برای مرتفع ساختن وضعیت موجود فراهم کنیم تا بتوانیم با عبور از این بحران بسیار سنگین و ترکیبی و همه منظوره، شرایط را برای عادی سازی روابط کشور با دنیای پیرامون فراهم کنیم. این موضوعی است که بخش قابل توجهی از ملت ایران صرف نظر از هر دیدگاهی، از حکمرانی سیاسی کشور به ویژه سیاست گذاران و فعالان عرصه سیاست خارجی انتظار دارند.