دانش شهروندی دریایی: مشارکت عمومی در پژوهش‌های دریایی برای آینده‌ای پایدار

ایرنا/ تهران- ایرنا- دریاها و اقیانوس‌ها بیش از ۷۰ درصد سطح زمین را پوشش داده‌اند و به‌عنوان منابع حیاتی برای تنوع زیستی، تنظیم آب و هوا و تأمین منابع غذایی میلیاردها نفر شناخته می‌شوند. با این حال، این اکوسیستم‌های حساس امروزه تحت تأثیر تهدیدهای گسترده‌ای همچون آلودگی، تغییرات اقلیمی و بهره‌برداری ناپایدار قرار دارند.

برای مقابله با این تهدیدها و افزایش دانش درباره وضعیت دریاها، مردم عادی نیز می‌توانند نقش ویژه‌ای ایفا کنند. علم شهروندی، یا دانش شهروندی (Citizen Science) به معنای مشارکت عمومی و داوطلبانه در فرایندهای تحقیقات علمی برای تولید دانش نو است. در این رویکرد، افراد غیر متخصص و علاقه‌مند، به عنوان همکاران علمی در تمامی مراحل تحقیق از طراحی پروژه، جمع‌آوری داده‌ها، تحلیل تا انتشار نتایج مشارکت می کنند. این مفهوم پیشینه طولانی دارد و از اوایل قرن بیستم تاکنون با پیشرفت فناوری‌های نوین بیش از پیش بسط یافته است.

---

بازار

---

علم شهروندی دریایی، شاخه مهمی از این رویکرد کلی است که به مشارکت جامعه در پروژه‌های علمی مرتبط با محیط‌های آبی، حفاظت اقیانوس‌ها و رشد دانش درباره گونه‌ها و زیستگاه‌های دریایی می‌پردازد. این مشارکت گسترده به افزایش حجم داده‌های زیست‌محیطی و بهبود کیفیت پایش محیط‌های دریایی منجر شده و در نهایت تاثیر عمیقی بر حفاظت و مدیریت پایدار منابع دریایی دارد. یکی از ویژگی‌های مهم علم شهروندی دریایی، ایجاد ارتباط نزدیک میان جامعه عمومی و پژوهشگران است که باعث افزایش آگاهی جامعه نسبت به مسائل بحرانی دریاها، افزایش حس مسئولیت زیست‌محیطی و وسعت‌بخشی به دامنه داده‌های علمی می‌شود.مشارکت مردم در این فرآیند می‌تواند از طریق فعالیت‌هایی نظیر ثبت مشاهدات زیستگاه‌ها و گونه‌های دریایی، پایش کیفیت آب، پاکسازی سواحل و مطالعه آلودگی‌های پلاستیکی صورت گیرد که تمامی این داده‌ها به دانشمندان کمک می‌کند تا تصمیم‌گیری‌های بهتر و کارآمدتری درباره محافظت از منابع طبیعی اتخاذ کنند.

جنبش علم شهروندی دریایی، با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، ابزارهای دیجیتال و اپلیکیشن‌های هوشمند، دامنه مشارکت مردم را گسترش داده و نمونه‌های موفق متعددی در سراسر جهان به وجود آورده است که نشان‌دهنده اثرگذاری بالای این روش‌ها در حفاظت زیستگاه‌ها و ارتقای دانش علمی است. علم شهروندی دریایی با توانمندسازی عموم مردم، این امکان را فراهم می‌آورد که در پروژه‌های متنوع علمی شرکت کنند و داده‌های قابل اعتمادی برای پژوهشگران فراهم سازند.

در ادامه نمونه‌هایی از پروژه‌هایی آورده شده است که شهروندان به راحتی می‌توانند در آن‌ها نقش داشته باشند:

پایش زیستگاه‌ها و گونه‌ها: این پروژه یکی از مشهورترین نمونه‌ها است که غواصان و دوستداران محیط زیست دریایی را به ثبت مشاهدات گونه‌ها وزیستگاه‌های دریایی دعوت می‌کند. داده‌های جمع‌آوری‌شده به ارزیابی سلامت اکوسیستم‌های دریایی و حفاظت بهتر از آن‌ها کمک می‌کند

پاکسازی سواحل و جمع‌آوری زباله‌های دریایی: این پروژه‌ها افراد را به جمع‌آوری زباله‌های پلاستیکی و آلودگی‌های ساحلی ترغیب می‌کنند. پاکسازی سواحل نه تنها به حفظ زیبایی طبیعی کمک می‌کند بلکه از ورود مستقیم زباله‌ها به اقیانوس‌ها جلوگیری کرده و به کاهش تهدیدات محیطی می‌انجامد.

ثبت مشاهدات حیات‌وحش: شهروندان می‌توانند با گزارش حضور گونه‌های دریایی حساس و نادر مانند لاک‌پشت‌های دریایی و ژله‌های دریایی، به پژوهشگران در پایش و حفاظت این گونه‌ها کمک کنند. این داده‌ها برای تعیین پراکندگی و وضعیت حفاظتی این گونه‌ها حیاتی‌اند.

پایش رشد جلبک‌ها و آلودگی میکروپلاستیکی: این پروژه‌ها با جمع‌آوری داده‌های دقیق درباره پراکندگی جلبک‌ها و ذرات ریز پلاستیکی، کمک بزرگی به درک تأثیرات تغییرات اقلیمی و آلودگی دریاها می‌کنند. این اطلاعات به تدوین سیاست‌های بهتر برای مدیریت آلودگی کمک شایانی می‌کنند

پایش کیفیت آب و بررسی شفافیت آن: در برخی پروژه‌ها مانند پایش کیفیت آب در خلیج فارس و دریای عمان، شهروندان می‌توانند با استفاده از ابزارهای ساده، در جمع‌آوری داده‌های مربوط به شفافیت و سلامتی آب مشارکت کنند و در رصد عوامل مؤثر بر تغییرات آن نقش داشته باشند.

این نمونه پروژه‌ها نشان می‌دهند که علم شهروندی دریایی شامل دامنه وسیعی از فعالیت‌ها است که افراد با هر سطح دانش و در گروه‌های سنی مختلف می‌توانند در آن‌ها شرکت کنند و نقش مهمی در حفاظت از محیط دریایی ایفا نمایند.

نمونه‌های موفق جهانی علم شهروندی دریایی

علم شهروندی دریایی که با مشارکت گسترده و داوطلبانه مردم شکل گرفته، در سال‌های اخیر ابعاد چشمگیری به خود گرفته است. بر اساس یک بررسی جامع بیش از ۱۲۶۰ پروژه علم شهروندی دریایی از سرتاسر جهان شناسایی شده‌اند و در مقیاس‌های محلی، ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی در حال اجرا هستند . این پروژه‌ها غالباً بر روی موضوعاتی مانند پایش گونه‌های خاص، کنترل آلودگی، حفاظت زیستگاه‌ها و مدیریت منابع دریایی تمرکز دارند. نمونه‌های موفق از کشورهای توسعه‌یافته نظیر بریتانیا، ایالات متحده، کشورهای اسکاندیناوی و همچنین در مناطقی از آسیا و آفریقا وجود دارد.

برای مثال، پروژه‌های Sea search در بریتانیا و ایرلند امکان مشارکت غواصان غیرحرفه‌ای در پایش زیستگاه‌ها و گونه‌های دریایی را فراهم کرده‌اند که سالانه هزاران داده ارزشمند تولید می‌شود. این پروژه‌ها به‌شدت در حفاظت از تنوع زیستی و مدیریت زیستگاه‌ها نقش دارند . همچنین برنامه‌های پاکسازی سواحل مانند Beach Clean در آمریکا و اروپا، علاوه بر پاکسازی فیزیکی، بخش مهمی از آموزش و افزایش سواد محیط زیستی عمومی را بر عهده دارند.

در مناطقی مانند خلیج فنلاند و اسکاندیناوی، ماهیگیران محلی با مشارکت در پایش ذخایر ماهی و گزارش تخصصی گونه‌های بازارمحور نقش محوری در مدیریت پایدار ماهی‌گیری ایفا کرده‌اند. این نمونه‌ها نشانگر توانمندی و پایداری مدل علم شهروندی دریایی حتی در جوامع با سابقه علمی محدود است.

مزایا و چالش‌های علم شهروندی دریایی

مزایا:

علم شهروندی دریایی، علاوه بر فراهم کردن حجم وسیعی از داده‌های علمی که به صورت جایگزین یا تکمیل‌کننده پژوهش‌های تخصصی قابل استفاده هستند، با ایجاد پیوند مستقیم میان مردم و دانشمندان موجب:

- افزایش آگاهی اکولوژیکی و مسئولیت اجتماعی شهروندان نسبت به محیط زیست دریایی

- کاهش هزینه‌های پژوهشی به دلیل مشارکت گسترده داوطلبان در جمع‌آوری داده‌ها

- تسریع در جمع‌آوری داده‌های زمانی و مکانی گسترده‌تر

- توانمندسازی جوامع محلی و تقویت حس مالکیت و حفاظت مناطق طبیعی

- افزایش جامعیت و تنوع داده‌ها از بسترهای مختلف جغرافیایی

چالش‌ها:

با وجود ظرفیت های زیاد، برخی چالش‌ها همچنان در پیش روی این حوزه وجود دارد:

-کیفیت و اعتبار داده‌های جمع‌آوری شده که به دلیل تفاوت در سطح آموزش و تخصص داوطلبان متغیر است و نیازمند کنترل و اعتبارسنجی اضافی دارد.

- ناهماهنگی روش‌ها، فرمت‌ها و استانداردهای جمع‌آوری داده موجب سخت‌تر شدن ادغام و تحلیل کلان داده‌ها می‌شود.

- محدودیت در گستره مشارکت جغرافیایی؛ مطالعه‌ها نشان می‌دهند که نواحی جغرافیایی توسعه‌یافته بیشترین مشارکت را دارند و مناطق کم‌توسعه یافته کمتر بهره برده‌اند.

- مسائل مربوط به داده‌گشایی، مالکیت داده‌ها و دسترسی آزاد به داده‌های علمی که می‌تواند مانع بهره‌برداری بهینه از داده‌ها شود

- نیاز به زیرساخت‌های فناورانه، آموزش مداوم و حمایت سازمانی برای تضمین پایداری پروژه‌ها و داده‌های تولید شده

نتیجه‌گیری:

علم شهروندی دریایی به سرعت در حال تبدیل شدن به یکی از ابزارهای اصلی در پایش و حفاظت اکوسیستم‌های دریایی است. این رویکرد نه تنها دانش علمی را افزایش می‌دهد بلکه پلی موثر میان پژوهش علمی و جامعه عمومی است که به ارتقای مسئولیت زیست‌محیطی و مشارکت اجتماعی در حفاظت از منابع دریایی کمک می‌کند. نمونه‌های موفق جهانی نشان داده‌اند که با حمایت مناسب، این پروژه‌ها می‌توانند داده‌های ارزشمند و قابل اتکایی تولید کنند که به مدیریت پایدار محیط‌های دریایی بینجامد. با این وجود، توسعه چارچوب‌های استاندارد برای تضمین کیفیت داده‌ها، افزایش مشارکت در مناطق کمتر توسعه‌یافته و ایجاد زیرساخت‌های فنی لازم، لازمه گسترش اثربخشی این رویکرد است. آینده علم شهروندی دریایی وابسته به توانایی همگرایی دانشمندان و عموم مردم در توسعه راه‌حل‌های نوآورانه و پایدار برای حفظ اقیانوس‌ها و دریاها خواهد بود.

* عضو هیات علمی و معاون پژوهشی و آموزشی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی