تجربه قره‌باغ؛ سناریوهای احتمالی پیش روی ایران کدام است؟

اکو ايران

بروزرسانی 1404/05/22 - 14:45

تجربه قره‌باغ؛ سناریوهای احتمالی پیش روی ایران کدام است؟

اکو ایران/متن پیش رو در اکو ایران منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

در پی توافق ارمنستان و جمهوری آذربایجان بر سر کریدور زنگه‌زور با میانجی‌گری ترامپ، رقابت ژئوپولیتیکی در قفقاز جنوبی وارد مرحله تازه‌ای شده است. امیر احمدیان در گفت‌وگو با اکوایران با بازخوانی نقش سه بازیگر اصلی ـ روسیه، ترکیه و آمریکا ـ ابعاد سیاسی، امنیتی و اقتصادی این توافق را تشریح کرد.

توافق ارمنستان و آذربایجان با میانجی‌گری آمریکا، کریدور «مسیر ترامپ» را برای اتصال آذربایجان به نخجوان و اروپا از خاک ارمنستان کلید زد.

یکی از مهم‌ترین موارد این توافق‌نامه، ایجاد کریدور ادعایی «زنگزور» یا آن‌گونه که در توافق آمده، «مسیر ترامپ» است. این مسیر آذربایجان را از طریق خاک ارمنستان به منطقه خودمختار نخجوان و از آن طریق به ترکیه و اروپا متصل می‌کند.

با گذشت چند روز از این توافق کماکان گمانه‌زنی‌ها درباره ابعاد مختلف آن ادامه دارد.

بهرام امیر احمدیان، کارشناس اوراسیا و استاد مطالعات منطقه‌ای در گفت‌وگو با اکوایران به بررسی ابعاد تاریخی، حقوقی و ژئوپولیتیکی این توافق پرداخت.

بازخوانی نقش روسیه، ترکیه و آمریکا در توافق قفقاز
احمدیان در ابتدا به پیشینه روابط این دو کشور در دوره شوروی اشاره کرد و گفت: در زمان اتحاد جماهیر شوروی، جمهوری‌های آذربایجان، ارمنستان و گرجستان در یک منطقه اقتصادی واحد فعالیت می‌کردند. شبکه‌های ارتباطی، انتقال انرژی و زیرساخت‌ها به‌صورت یکپارچه مدیریت می‌شد. اما با فروپاشی شوروی و استقلال این کشورها، شرایط تغییر کرد. آذربایجان به‌عنوان یک کشور دو بخشی، بخش اصلی‌اش در شرق ارمنستان -هم مرز با ایران و رود ارس- و بخش کوچکی به‌نام جمهوری خودمختار نخجوان در غرب که با پارلمان و قانون اساسی مستقل اداره می‌شد، قرار دارد که با خاک اصلی‌اش فاصله دارد که ارمنستان میان این دو واقع شده است.

به گفته او پس از استقلال، ارتباط زمینی این دو بخش آذربایجان بدون موافقت ارمنستان ممکن نبود و تردد نیازمند ویزا و کنترل گذرنامه بود. این مسئله به همراه اختلافات تاریخی، به آغاز جنگ قره‌باغ انجامید. احمدیان توضیح داد: «در جریان این جنگ، استان خودمختار قره‌باغ کوهستانی که اکثریت جمعیتش ارمنی بودند، به همراه مناطق پیرامون آن، مجموعاً حدود ۲۰ درصد خاک آذربایجان، در اختیار نیروهای ارامنه بود. ساکنان ارمنی خواستار استقلال یا پیوستن به ارمنستان بودند اما آذربایجان هیچ‌یک از این دو خواسته را نپذیرفت.

امیر احمدیان ادامه داد: جنگ اول قره‌باغ (۱۹۹۱-۱۹۹۴) با آتش‌بس تحت نظارت شورای امنیت سازمان ملل متحد به پایان رسید. شورای امنیت در سال ۱۹۹۲، مسئولیت حل مناقشه را به سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE) سپرد و گروه مینسک (متشکل از ایالات متحده آمریکا، روسیه و فرانسه به عنوان اعضای دائم شورای امنیت و نمایندگان اتحادیه اروپا) برای نظارت بر آتش‌بس تشکیل شد. این گروه شامل حدود ۱۲ کشور بود و روسیه به عنوان یکی از روسای آن نقش کلیدی داشت.

او افزود: در سال ۲۰۲۰ با حمله نظامی آذربایجان، ارمنستان غافلگیر شد و با میانجیگری روسیه، موافقت‌نامه آتش‌بس امضا شد. این توافق، سند حقوقی الزام‌آور نبود بلکه یک توافق سیاسی بود. طبق این توافق روسیه ۲۰۰۰ نیروی نظامی برای نظارت بر آتش‌بس در منطقه مستقر کرد. بخشی از این نیروها در دالان زنگه‌زور، مسیری در جنوب ارمنستان و هم‌مرز با ایران، حضور داشتند تا ارتباط میان نخجوان و خاک اصلی آذربایجان برقرار بماند.

این استاد مطالعات منطقه‌ای ادامه داد: با این حال، احمدیان یادآور شد که ایجاد دالانی به نام دالان زنگزور (به عرض ۵ کیلومتر) در استان سیونیک ارمنستان پیش‌بینی شد. این دالان قرار بود آذربایجان را به نخجوان متصل کند و تحت نظارت نیروهای روسی اداره شود. در مقابل، تسهیلاتی برای ارمنستان در جنوب آن کشور در نظر گرفته شد.

امیر احمدیان تاکید کرد: با این حال، نیروهای روسی نتوانستند امنیت کامل ارامنه را تضمین کنند. با آغاز جنگ روسیه و اوکراین، بخش زیادی از این نیروها به روسیه بازگشتند و تعهدات مسکو تضعیف شد. این وضعیت به آذربایجان اجازه داد تا کنترل بیشتری بر قره‌باغ اعمال کند و ارامنه را به پذیرش شرایطی اجباری وادارد. ترکیه نیز با هماهنگی ایالات متحده، از این وضعیت برای گسترش نفوذ خود استفاده کرد.

این کارشناس اوراسیا افزود: ارمنستان نیز شاهد جنبش‌های ضدروسی بود، زیرا روسیه در جنگ کمک کافی به آن نکرد. ارمنستان همچنان میزبان پایگاه‌های روسی است، اما روابط دو کشور تیره شده است.

احمدیان در توضیح جایگاه حقوقی «کریدور» گفت: وقتی مسیری در داخل خاک یک کشور قرار دارد که ارتباط کشور ثالث را با کشوری دیگر برقرار می‌کند، تمامی قوانین و مقررات آن مسیر تحت حاکمیت همان کشور میزبان است؛ از کنترل امنیتی و مالیات گرفته تا بیمه و تردد. نمونه‌اش کریدوری است که از ترکمنستان و آسیای مرکزی وارد ایران و سپس به ترکیه می‌رود. بنابراین، کریدور زنگه‌زور هم از نظر حقوق بین‌الملل تابع قوانین ارمنستان است.

او تأکید کرد که خلاف برخی نگرانی‌ها، ایجاد این کریدور به معنای قطع ارتباط ایران با ارمنستان نیست: مرز ایران و ارمنستان همچنان برقرار خواهد بود. کریدور دیوار نیست. حتی اگر ترکیه و آذربایجان از طریق آن رفت‌وآمد کنند، مسیر شمال-جنوب ایران دست‌نخورده باقی می‌ماند. تنها در صورتی که نیروهای ناتو یا اسرائیل وارد این کریدور شوند، موضوع برای ایران حساس خواهد شد؛ همان‌طور که اسرائیل و ترکیه در جنگ ۲۰۲۰ از نظر نظامی به آذربایجان کمک کردند.

این کارشناس اوراسیا گفت: ایران که مرز مشترکی با هر دو کشور دارد، از یک گذرگاه مرزی محدود با ارمنستان برخوردار است. ایجاد کریدور زنگزور می‌تواند فرصت‌های اقتصادی جدیدی ایجاد کند، اما ایران تأکید دارد که دخالتی در امور داخلی ارمنستان نخواهد داشت. اگر ارمنستان اجازه تردد به آذربایجان بدهد، این مسئله می‌تواند به تجارت منطقه‌ای کمک کند، بدون اینکه مرزهای ایران را تحت تأثیر قرار دهد.

در پایان، احمدیان گفت: این توافق می‌تواند گامی به سوی صلح پایدار باشد، اما موفقیت آن به رعایت تعهدات و جلوگیری از دخالت خارجی بستگی دارد. محافل دیپلماتیک در تهران بر لزوم نظارت دقیق بر تحولات تأکید دارند تا امنیت مرزهای جنوبی ایران حفظ شود.