تشدید بن‌بست ایران و غرب

اکو ايران

بروزرسانی 1404/07/16 - 00:21

اکو ایران/متن پیش رو در اکو ایران منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

اگر تحریم‌های اسنپ‌بک نتوانند ایران را از ادامه فعالیت‌های هسته‌ای بازدارند، شکست نهایی برجام بزرگ‌ترین بحران در روابط تهران و غرب را رقم خواهد زد.

پس از شکست تلاش‌های دیپلماتیکِ نیم‌بند و ناامیدانه برای نجات توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ (برجام)، تحریم‌های «اسنپ بک» سازمان ملل دوباره علیه ایران اعمال شده‌اند. هرچند این محدودیت‌ها فشار بیشتری بر اقتصاد ازپیش‌فرسوده ایران وارد می‌کنند، اما اثر مستقیم آن‌ها بر بخش انرژی و تجارت محدود خواهد بود، هرچند ممکن است زمینه را برای تحریم‌های شدیدتر در آینده فراهم کنند.

به نوشته العربی الجدید، این بسته تحریمی شامل شش محدودیت در زمینه فناوری‌های موشکی بالستیک، فعالیت‌های هسته‌ای، سفر، بانک‌داری و مسدودسازی دارایی‌هاست، اما هیچ‌کدام از این قطعنامه‌ها مستقیماً صادرات انرژی ایران را هدف قرار نمی‌دهد. در نتیجه، ممکن است ایالات متحده برای تقویت سیاست «فشار حداکثری» خود تحریم‌های بیشتری وضع کند، و برخی تحلیلگران انتظار تنش بیشتر میان ایران و غرب را دارند.

تشدید بن‌بست تهران و غرب
راشل زیمبا، مشاور ارشد مؤسسه ریسک سیاسی Horizon Engage، بر این باور است که بازگشت تحریم‌های سازمان ملل می‌تواند تقابل طولانی‌مدت ایران و غرب را عمیق‌تر کند. همچنین، هنری روم و لوئی دوگی‌ـ‌گروس، پژوهشگران مؤسسه واشنگتن، در تحلیل سیاستی خود در سال ۲۰۲۲ پیش‌بینی کرده بودند که تحریم‌های اسنپ‌بک در مقایسه با تحریم‌های ثانویه آمریکا، تأثیری «حاشیه‌ای» خواهند داشت و عملاً فقط نقش «دکمه توقف اضطراری» را ایفا می‌کنند.

اگر رویارویی ایران و غرب شدت بگیرد و تحریم‌های بازگردانده شده باعث شوند کشورهای اروپایی یا بریتانیا دامنه تحریم‌ها را گسترش دهند، این شکاف می‌تواند به اروپا نیز کشیده شود. در این صورت، واردات گاز عراق از ایران ممکن است آسیب ببیند و این ضربه به همان اندازه که به ایران فشار می‌آورد، بر اقتصاد عراق هم تأثیرگذار خواهد بود. با وجود بازگشت تحریم‌های آمریکا در سال ۲۰۱۸، بغداد همچنان تحت معافیت‌های خاص، گاز ایران را وارد می‌کند.

بر اساس توافق‌های میان دو کشور در اواخر دهه ۲۰۱۰ و اوایل دهه ۲۰۲۰، عراق روزانه حدود ۱.۲ گیگاوات برق و ۴۰ میلیون فوت مکعب گاز از ایران دریافت می‌کند. زیمبا با اشاره به اینکه تحریم‌های سازمان ملل «دامنه محدودی» دارند، گفت بازگشت آن‌ها به دلیل «گستردگی تحریم‌های فعلی آمریکا و شبکه‌های تجارت غیررسمی ایران» احتمالاً به اعمال تحریم‌های بیشتری منجر خواهد شد.

چگونه تجارت نفت ایران دوام آورد؟
تحریم‌های سنگین آمریکا در سال ۲۰۱۸ باعث شد تهران برای حفظ صادرات نفت خود مسیرهای جایگزین و شبکه‌های غیررسمی ایجاد کند و چین، به عنوان خریدار اصلی، همچنان ستون اصلی این تجارت باقی مانده است. این صادرات عمدتاً از طریق شبکه‌های پنهان و «ناوگان سایه»‌ای از نفتکش‌ها انجام می‌شود که به صورت مخفی فعالیت می‌کنند. بنا بر تخمین‌ها، بیش از ۹۰ درصد صادرات نفت تحریم‌شده ایران راهی چین می‌شود.

با وجود تحریم‌های سخت، ایران اکنون حدود ۱.۵ میلیون بشکه نفت در روز صادر می‌کند؛ کمتر از ۲.۳ میلیون بشکه پیش از تحریم‌ها، اما سه برابر بیشتر از حجم صادراتش در فاصله ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۱. امید شکری، استراتژیست انرژی و پژوهشگر ارشد دانشگاه جرج میسون گفت: «تحریم‌های ۲۰۱۸ صادرات معمول نفت ایران را به‌شدت مختل کرد، از تولید نفت خام و حمل‌ونقل گرفته تا مبادلات مالی و باعث شد دسترسی ایران به خریداران جهانی از مسیرهای قانونی یا مقرون‌به‌صرفه عملاً ناممکن شود».

با این حال، به‌نظر می‌رسد تهران نگران تحریم‌های تازه نیست. محسن پاک‌نژاد، وزیر نفت ایران، گفته است: «بازگشت تحریم‌ها تأثیر چندانی بر محدودیت‌های موجود نخواهد داشت». او در عین حال اذعان کرده که این اقدامات «ممکن است دشواری‌هایی ایجاد کند»، اما تأکید کرده تهران «اقدامات متقابل خود را در زمان مناسب اجرا خواهد کرد».

اگرچه تحریم‌های اسنپ‌بک به‌طور مستقیم بخش انرژی را هدف نمی‌گیرند، اما یکی از بندهای آن به کشورهای عضو سازمان ملل، از جمله آمریکا، اجازه می‌دهد کشتی‌هایی را که مظنون به حمل قطعات هسته‌ای، موشکی یا سایر کالاهای تحریم‌شده هستند، بازرسی کنند. چنانچه ارتباطی میان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و یک محموله نفتی اثبات شود، آن محموله نیز می‌تواند مشمول تحریم‌های اسنپ‌بک شود. در تئوری، کشورهایی مانند مالزی، سنگاپور یا چین - مناطق اصلی انتقال نفت ایران از کشتی به کشتی - می‌توانند به عنوان اعضای سازمان ملل موظف شوند مانع عبور نفت ایران شوند یا این انتقال‌ها را متوقف کنند، اما اجرای عملی چنین تدابیری دشوار است. موفقیت این سازوکار تا حد زیادی به میزان همکاری و توانایی اجرایی این کشورها بستگی دارد.

به باور شکری، حتی اگر ایران با تکیه بر ائتلاف‌هایی مثل همکاری با روسیه یا ایجاد مسیرهای تجاری جایگزین در برابر فشارها مقاومت کند، «باز هم احتمال دارد تحریم‌ها در کوتاه‌مدت و میان‌مدت، حجم صادرات ایران را به‌طور محسوسی کاهش دهند». هرچند تأثیر روانی بازگشت تحریم‌های «اسنپ‌بک» (بازگشت خودکار) محسوس است - به‌ویژه بر نرخ تورم و ارزش پول ملی - اما رهبران ایران، با اتکا به تجربه چند دهه مقاومت در برابر فشارها، نسبت به توان خود برای عبور از این مرحله اطمینان دارند.

پیامدهای اقتصادی
در ماه ژوئن، ارزش ریال ایران در برابر ارزهای اصلی جهان سقوط کرد و بیش از ۱۲ درصد از ارزش خود را از دست داد. در همین بازه، نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه نیز به ۴۵.۳ درصد رسید. زی‌شان شاه، تحلیلگر مؤسسه مالی FINRA در واشنگتن گفت توافق برجام «حداقل این امید را زنده نگه داشته بود که ایران بتواند دوباره با اقتصاد جهانی ادغام شود». اما اکنون ایران بیشتر به سوی «اقتصاد مبتنی بر دور زدن و شکستن تحریم‌ها» حرکت خواهد کرد، مدلی که به گفته او «باعث ایجاد انحراف‌های بزرگ اقتصادی و تشدید تورم» می‌شود.

به گفته شکری، محدودیت‌های بانکی «ایران را از شبکه‌های مالی و تجاری جهانی جدا کرده‌اند» و این موضوع «تأمین اقلام حیاتی، تجهیزات و فناوری‌های کلیدی را به شدت مختل کرده است». به گفته او، تحریم‌ها همچنین حوزه‌های کشتیرانی، حمل‌ونقل هوایی و بیمه را نیز هدف گرفته‌اند. «این فشارها با ضربه زدن به صنایع کلیدی غیرانرژی، انزوای اقتصادی ایران را تشدید می‌کنند و مسیر دستیابی به ثبات و رشد را مسدود می‌سازند».

با این حال، یک دیپلمات اروپایی که نخواست نامش فاش شود، گفت بازگشت تحریم‌ها «برای تهران چیز تازه‌ای نیست. جمهوری اسلامی عملاً در فضای تحریم رشد کرده و از سال گذشته فعالان اقتصادی خود را برای چنین شرایطی آماده کرده است». به باور این دیپلمات، بیشتر تحریم‌های مؤثر سال‌هاست که برقرارند و همین امر تعامل اقتصادی با ایران را از مدت‌ها پیش محدود کرده است. به گفته او، مقامات ایران نیز، از نظر فنی و اداری توان مدیریت این تحریم‌ها را دارند. او گفت: «درست است که اثر روانی تحریم‌ها بر تورم و ارز انکارناپذیر است، اما مقامات ایرانی همچنان نسبت به توان عبور از این شرایط اطمینان دارند».

نگاه به شرق
به‌جای مهار ایران، تحریم‌های اسنپ‌بک ممکن است گرایش تهران به شرق را تثبیت کنند. زی‌شان شاه گفت: «برنامه هسته‌ای ایران آسیب دیده و کشور در برابر حملات احتمالی آسیب‌پذیر است. بنابراین گزینه‌های زیادی پیش روی تهران نیست». به گفته او، تنها نکته مثبت این است که روسیه و چین بازگشت تحریم‌ها را نپذیرفته‌اند، و این برای ایران فرصتی ایجاد کرده تا روابط اقتصادی خود را با این دو کشور، و همچنین پاکستان و کشورهای خلیج فارس، گسترش دهد. شاه تأکید می‌کند که «ضعف اصلی ایران، وابستگی اقتصادی‌اش به غرب بوده، زیرا نتوانسته پیوندهای اقتصادی پایداری با چین ایجاد کند». او افزود که ایران تلاش‌هایی هم با هند انجام داده، اما «هندی‌ها بسیار محتاطانه پیش رفته‌اند».

دیپلمات اروپایی یادشده نیز گفت تهران «به این واقعیت تکیه دارد که بلوک‌های بزرگ اقتصادی مانند چین و روسیه، آشکارا این تحریم‌ها را رد کرده و مشروعیت آن‌ها را به رسمیت نمی‌شناسند». به همین دلیل، از نگاه تهران، «شرایط چندان تغییری نکرده است و ایران می‌تواند همچنان با چین، روسیه و کشورهایی که تحریم‌های آمریکا را به رسمیت نمی‌شناسند، به تجارت ادامه دهد».

در بدترین حالت، تندروها در ایران می‌توانند از این تحولات به‌عنوان بهانه‌ای برای تسریع فعالیت‌های هسته‌ای خود استفاده کنند. اگر تحریم‌های اسنپ‌بک نتوانند ایران را از ادامه فعالیت‌های هسته‌ای بازدارند، شکست نهایی برجام نه‌تنها بزرگ‌ترین بحران در روابط تهران و غرب را رقم خواهد زد، بلکه به نارضایتی در داخل کشور نیز دامن خواهد زد.