برگزیده

آتشفشان تفتان و دماوند؛ کدام یک خطرناکترند؟

فرارو

بروزرسانی 1404/08/01 - 22:32

آتشفشان تفتان و دماوند؛ کدام یک خطرناکترند؟

فرارو/متن پیش رو در فرارو منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

بعد از دماوند، حالا تفتان با انتشار گاز از دهانه‌اش خبرساز شده و گمانه‌زنی‌ها درباره احتمال فوران آن، ذهن مردم را درگیر کرده است.

در تاریخ هزاران ساله ایران کوه‌های آتشفشانی حضور داشته‌اند که همچنان استوار ایستاده‌اند. در این دوران لحظاتی ثبت شده‌اند که نشان از فوران آتشفشان دارند. حال وقتی از گوشه‌و کنار ایران خبری در مورد زلزله شنیده می‌شود، اگر کوه آتشفشانی آن حوالی باشد، بررسی‌ها در مورد تاثیر آن بر فوران آتشفشان یا برعکس ذهن زمین‌شناسان را درگیر می‌کند. مردم اما به کوه‌های آتشفشان نظیر دماوند و تفتان به چشم مخاطره‌ای طبیعی می‌نگرند در حالی که از نکات مثبت آن و تاثیراتی که بر اقتصاد شهر می‌تواند داشته باشد بی‌خبرند.

مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، در گفت‌وگویی با فرارو به بررسی این مساله پرداخته است:

احتمال فعالیت کوه آتشفشان تفتان وجود دارد/ هم‌اکنون گزارشی از فعالیت تفتان وجود ندارد/ شواهدی برای فوران تفتان وجود ندارد
مهدی زارع به فرارو گفت: «در روزهای اخیر گزارشی از برخاستن گاز از دهانه کوه تفتان به دست نرسیده است، اما در چند سال اخیر گزارش‌هایی وجود داشته. در سال‌های ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ گزارش‌های متعددی بوده که فعالیت‌های مختلفی از جمله دود و بخار داشته‌اند. کوه تفتان یک آتشفشان فعال است که اکنون در حالت خواب قرار دارد. این نوع آتشفشان‌ها احتمال فعالیتشان وجود دارد. اما برای این مسئله شواهد و نشانه‌هایی وجود دارند که شش مورد هستند. اگر بیشتر آن‌ها حاصل شود، فوران اتفاق می‌افتد، اما برای تفتان چنین شواهدی مشاهده نمی‌شود.»

او افزود: «از جمله شواهدی که نشان‌دهنده فعالیت کوه‌های آتشفشانی هستند، می‌توان به زلزله‌های فراوان و پرتراکم در چند ماه اخیر، خروج بخار و گازها و محلول‌های گوگردی، تغییر ترکیب چشمه‌های آب گرم اطراف، تغییر ترکیب آب‌های سطحی اطراف و همچنین تغییرات نقشه‌برداری که نشان‌دهنده تغییر شکل سطح در بازه زمانی طولانی است، اشاره کرد.»

شهر خاش با نزدیکی به تفتان در معرض آسیب بیشتری است/ شرایط آتشفشان دماوند بسیار خطرناک‌تر است/ اطراف دماوند ۱۵ میلیون نفر زندگی می‌کنند
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی گفت: «جمعیتی که در اطراف تفتان زندگی می‌کنند در شعاع ۱۰۰ کیلومتری حدود ۱۰۰ هزار نفر است. پرجمعیت‌ترین شهر اطراف آن، خاش، در ۴۰ کیلومتری قله قرار دارد و جمعیتی نزدیک به ۵۰ هزار نفر دارد. با این حال، از نظر جمعیت انسانی، منطقه اطراف تفتان پرجمعیت نیست و روستاهایی با هزار تا دو هزار نفر نیز در اطراف آن وجود دارند.»

او افزود: «اگر فعالیتی رخ دهد، می‌تواند موجب مشکلاتی مانند آلودگی آب و هوا شود که ناشی از فعالیت آتشفشانی است. در مرحله گدازه نیز مسائلی مانند حرارت و خروج آتش می‌تواند به محیط اطراف آسیب برساند. با این حال، اگر به جنبه انسانی توجه کنیم، شرایط آتشفشان دماوند بسیار خطرناک‌تر است؛ محیط انسانی آن قابل توجه و پرریسک است. تهران در فاصله ۸۰ کیلومتری دماوند قرار دارد و نشانه‌هایی که در تفتان دیده می‌شوند، در دماوند نیز وجود دارند، اما سیستم آتشفشانی دماوند بزرگ‌تر است. در شعاع ۱۰۰ کیلومتری دماوند حدود ۱۵ میلیون نفر زندگی می‌کنند».

زلزله‌های اطراف دماوند متاثر از فعالیت سیستم آتشفشانی آن هستند/ با فعال شدن آتشفشان تفتان ۳ گسل تحت تاثیر قرار می‌گیرند/ بزمان، سبلان و سهند هم آتشفشانی ولی خواب هستند
این مهندس زلزله گفت: «زلزله‌های اخیر که اطراف شهر دماوند رخ داده‌اند، در واقع متاثر از فعالیت آتشفشان این کوه هستند. به عنوان نمونه، زلزله‌ای که در ۱۷ اردیبهشت ۱۳۹۹ اتفاق افتاد، نشان‌دهنده تأثیر سیستم آتشفشانی بر روی گسل مشا است که سپس منجر به رخ دادن زلزله شد. این گسل در فاصله ۵ کیلومتری شهر دماوند، ۱۰ کیلومتری پردیس و ۳۰ کیلومتری تهران قرار دارد.»

او ادامه داد: «در مورد آتشفشان تفتان نیز، دو گسل مهم وجود دارد: گسل سراوان در جنوب, گسل زاهدان در شمال و گسل نهبندان نیز در غرب تفتان واقع شده است. در صورتی که آتشفشان تفتان فعال شود، فعالیت آن می‌تواند بر این گسل‌ها تأثیر بگذارد. بعلاوه کوه‌هایی که از نظر زمین‌شناسی آتشفشانی هستند، مانند بزمان، سبلان و سهند، نشانه‌هایی از فعالیت زمین‌شناسی دارند، اما در حالت خواب قرار دارند و فوران نمی‌کنند.»

در دوران مظفرالدین شاه کوه تفتان فوران کرد/ سن فعالیت تفتان حدود ۷۰۰ هزار تا ۷ هزار سال است/ بزمان ۶۰۰ هزار ساله است
زارع گفت: «در مورد پیشینه تاریخی تفتان، گزارش‌ها نشان می‌دهند که این آتشفشان فوران‌هایی داشته و گدازه‌هایی بیرون آمده‌اند، اما این فوران‌ها به نظر نمی‌رسد حجم زیادی گدازه داشته باشند. به عنوان نمونه، فوران سال ۱۹۰۲ میلادی رخ داده است که مربوط به دوره مظفرالدین شاه می‌شود. در سال‌های ۶۷ تا ۶۸ نیز گزارش‌هایی از فوران تفتان منتشر شد، اما این فوران‌ها گدازه نداشتند و تنها گازهای گوگردی از دهانه خارج شد.»

به گفته او: «اطلاعات مستندی درباره تعیین سن فعالیت‌های گذشته تفتان وجود ندارد؛ برخی مطالعات سن فعالیت آن را حدود ۷۰۰ هزار سال پیش و برخی دیگر حدود ۷ هزار سال پیش نشان می‌دهند، اما هیچ‌کدام دلیلی بر فوران کامل ارائه نمی‌کنند. در مورد آتشفشان بزمان، فعالیت‌هایی حدود ۶۰۰ هزار سال پیش ثبت شده و تعیین سن روی سنگ‌های آن انجام شده، اما برای تفتان و سایر آتشفشان‌ها اطلاعات پیوسته و جامع وجود ندارد.»

دماوند حدود ۲۴ هزار سال پیش فعال بوده/ آخرین فوران دماوند مربوط به ۷۲۰۰ سال پیش است/ فعالیت آتشفشانی و زلزله دماوند در یک عمق رخ می‌دهند
این زلزله شناس گفت: «اطلاعات ما در مورد دماوند بیشتر است؛ ایرانیان و پژوهشگران خارجی مطالعات متعددی روی آن انجام داده‌اند. تعیین سن نشان می‌دهد که دماوند حدود ۲۴ هزار سال پیش فعال بوده و آخرین فوران قابل استناد آن مربوط به ۷۲۰۰ سال پیش است. در مورد فوران احتمالی حدود ۳۰۰۰ سال پیش، شواهد پایه قوی ندارد. دماوند فعال است و در چند هزار سال اخیر فوران نداشته، اما گاهی فعالیت‌هایی مانند خروج بخار و گازهای گوگردی رخ داده است؛ به عنوان مثال سال ۶۷ و همزمان با آن زلزله‌هایی نیز ثبت شده است، نمونه‌ای دیگر سال ۸۶.»

او افزود: «مطالعه‌ای که چهار سال پیش انجام شد نشان می‌دهد گسل مشا در بخش شرقی دماوند دچار شکستگی شده و اتاق ماگمایی با حجم گدازه زیادی در عمق ۳ تا ۴ کیلومتر تا ۱۳ تا ۱۴ کیلومتر وجود دارد. مشا بیشترین میزان زلزله را نیز نشان می‌دهد. بنابراین فعالیت آتشفشانی و زلزله دماوند در یک عمق رخ می‌دهند.»

اتاق ماگمایی دماوند می‌تواند برق منطقه را تامین کند/ این چاه‌ها پیچیده نیستند و با تکنولوژی معمولی می‌توان انرژی زمین‌گرمایی به دست آورد/ کانی‌ها و مواد معدنی تفتان مردم نابرخوردار منطقه را ثروتمند می‌کند
زارع گفت: «اما این آتشفشان‌ها نکات مثبت هم دارند. به عنوان مثال، اتاق ماگمایی دماوند نسبتاً نزدیک سطح زمین قرار دارد و از نظر زمین‌گرمایی، هر فعالیتی که بشر بخواهد انجام دهد، بسیار به‌صرفه است. برای مقایسه، در یک اتاق ماگمایی در شمال استراسبورگ که در عمق ۵ کیلومتری قرار داشت، برای دسترسی به حرارت آن، باید چاه‌هایی با عمق ۵۰۰۰ متر حفر می‌کردند و این کار را انجام دادند. در حالی که اتاق ماگمایی دماوند در عمق حدود ۳ کیلومتری زمین است، یعنی با حفر ۳۰۰۰ متر می‌توان به آن دسترسی پیدا کرد. این چاه‌ها پیچیده نیستند و با تکنولوژی معمولی می‌توان انرژی زمین‌گرمایی به دست آورد و برای تأمین برق منطقه از آن استفاده کرد. با سرمایه‌گذاری بیشتر، حتی می‌توان انرژی بیشتری از آن استخراج کرد.»

در نهایت او تاکید کرد: «آتشفشان‌ها مزایای دیگری نیز دارند و کانی‌ها و مواد معدنی زیادی را به سطح زمین می‌آورند. به عنوان مثال، منطقه اطراف تفتان کمتر برخوردار است، اما با سرمایه‌گذاری روی تفتان و بزمان می‌توان از این منابع بهره‌برداری کرد و در توسعه منطقه به کار گرفت. در افق ۱۰ تا ۱۵ ساله و با تأمین زیرساخت‌ها، می‌توان این ظرفیت‌ها را عملیاتی کرد. بنابراین طبیعت این ثروت را ایجاد کرده است؛ یعنی اگر خطری دارند، مزایایی هم دارند. حتی می‌توان با استفاده از انرژی زمین‌گرمایی، برق منطقه تفتان را تأمین کرد.»