بحران حکمرانی آب در خوزستان؛ از سوءمدیریت تا نیاز به اصلاحات ساختاری

کارشناسان معتقدند که این چالش‌ها نتیجه سال‌ها بی‌تدبیری، برنامه‌ریزی ناکارآمد و فقدان نگاه جامع به مدیریت منابع آبی است.

انتقاد از نگاه منفعت‌محور به آب

امین خرمیان، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز در همین زمینه با انتقاد از نگاه تک‌بعدی به منابع آبی، اظهار کرد: دانش مدیریت منابع آب در جهان از شکست‌های بشری در بهره‌برداری از این منبع طبیعی شکل گرفته است. بشر با توسعه زیرساخت‌هایی مانند سدها و زمین‌های کشاورزی، به دنبال حداکثر کردن منافع اقتصادی بوده، اما این رویکرد به مرور زمان چالش‌های بیشتری ایجاد کرده است، به‌ویژه در کشورهایی با اقلیم مشابه ایران.

وی افزود: دیدگاه منفعت‌محور به آب، مشابه نگاه به نفت، مشکلات متعددی ایجاد کرده است. ما می‌توانستیم با بهره‌گیری از تجارب جهانی، از تکرار این اشتباهات جلوگیری کنیم، اما اکنون با چالش‌های جدی و سردرگمی در مدیریت آب مواجه هستیم.

خرمیان تأکید کرد که اصول جهانی حکمرانی آب، شامل مشارکت ذی‌نفعان، پاسخگویی، شفافیت، عدالت، اثربخشی و کارایی، باید در ساختار مدیریت آب خوزستان رعایت شود.

ضعف در مشارکت و شفافیت

یکی از مشکلات اصلی در مدیریت آب خوزستان، نبود مشارکت کافی ذی‌نفعان و شفافیت در تصمیم‌گیری‌هاست.

خرمیان با اشاره به ضعف سرمایه اجتماعی در این حوزه، گفت: اگرچه در سال‌های اخیر در زمینه پاسخگویی پیشرفت‌هایی داشته‌ایم، اما به دلیل نبود مشارکت کافی، این اقدامات اثربخشی لازم را نداشته است.

وی افزود: تولید و توزیع آب با هزینه مردم انجام می‌شود، اما اطلاعات دقیق در اختیار آن‌ها قرار نمی‌گیرد و شواهد نشان‌دهنده نبود شفافیت است.

این استاد دانشگاه همچنین به نبود عدالت در تخصیص آب اشاره کرد و گفت: ساختار کنونی از نظر توزیع عادلانه منابع آبی ناکارآمد است. اعمال حاکمیت سختگیرانه بر منابع آبی امکان‌پذیر نیست و باید الگوی کشت پایدار ترویج و الگوی مصرف کشاورزی اصلاح شود.

به گفته خرمیان، الگوی کشت تعیین‌شده توسط وزارت کشاورزی با نیازهای واقعی همخوانی ندارد و نیازمند بازنگری اساسی است.

سوءمدیریت و پیامدهای زیست‌محیطی

محمدجواد اشرفی، مدیرکل حفاظت از محیط زیست خوزستان، نیز با انتقاد از نظام برنامه‌ریزی کلان کشور در حوزه آب و کشاورزی، اظهار کرد: بیش از ۸۰ درصد منابع آبی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود اما راندمان این بخش در بهترین حالت تنها ۴۰ درصد است و مابقی به هدر می‌رود.

وی افزود: خوزستان با یک میلیون و ۳۰۰ هزار هکتار سطح زیر کشت، اگر از ۶۰ درصد ظرفیت بهینه استفاده می‌کرد، می‌توانست تا سه میلیون هکتار را زیر کشت ببرد و چالش‌هایی مانند امنیت غذایی، اشتغال و آلودگی‌های زیست‌محیطی را کنترل کند.

اشرفی با اشاره به خشکسالی بی‌سابقه در سال جاری، گفت: امسال یکی از خشک‌ترین سال‌های ۶۰ سال گذشته بوده اما با این حال، حدود ۱۳۰ هزار هکتار کشت گیاهان آب‌بر انجام شده که نشان‌دهنده ایرادات اساسی در نظام برنامه‌ریزی است.

وی همچنین به تأثیر سدسازی‌های غیراصولی اشاره کرد و افزود: سدهایی مانند سد سیمره در لرستان بدون توجه به نیازهای پایین‌دست و تالاب هورالعظیم احداث شده‌اند. این تالاب اکنون کمتر از ۵۰ درصد آبگیری شده و بخش‌هایی از آن تنها نمدار است، که نتیجه بارگذاری‌های بالادست و کنترل‌های بدون توجه به نیازهای زیست‌محیطی است.

آتش‌سوزی‌های مکرر در تالاب هورالعظیم، که به گفته اشرفی در پنج ماه گذشته مشکلات جدی برای کیفیت هوای منطقه ایجاد کرده یکی دیگر از پیامدهای سوءمدیریت آب است.

وی تأکید کرد: حق طبیعی تالاب هورالعظیم تأمین نمی‌شود. در حالی که یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون مترمکعب آب در سد سیمره ذخیره شده تا نیازهای کشاورزی آینده را تأمین کند، باید ارزش‌گذاری اقتصادی انجام شود تا مشخص شود چه میزان سود کشاورزی در برابر خسارت‌های زیست‌محیطی و اقتصادی تالاب به دست می‌آید.

نیاز به اصلاح ساختار حکمرانی آب

هوشنگ حسونی‌زاده، مدیر کمیته منطقه‌ای آبیاری و زهکشی خوزستان، معتقد است که حکمرانی آب یک سیستم به‌هم‌پیوسته از تولید تا مصرف و از برنامه‌ریزی تا توسعه است.

وی اظهار کرد: مدیریت آب تنها یک مسئله فنی نیست، بلکه مسائل اجتماعی نیز در آن دخیل هستند. هماهنگی، گفت‌وگو و استماع نظر ذی‌نفعان ضروری است.

حسونی‌زاده با تأکید بر لزوم مشارکت همه ذی‌نفعان، از جمله کشاورزان، صنایع و نهادهای علمی، گفت: باید از سیستم القایی کنونی به یک سیستم مشارکتی حرکت کنیم. بهره‌برداران کشاورزی، که قشر گسترده و پراکنده‌ای هستند، باید در مدیریت آب مشارکت داشته باشند.

وی افزود: خوزستان با یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار بخش کشاورزی، عمدتاً از آب‌های سطحی تأمین‌شده از سدها استفاده می‌کند، اما بهره‌برداری سنتی و نیمه‌سنتی باعث تلفات آبی شده است.

به گفته حسونی‌زاده، نبود فناوری‌های نوین و عدم نظارت دقیق بر مصرف آب، از دیگر مشکلات این حوزه است.

وی پیشنهاد کرد که برنامه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت توسط استانداری تدوین شود و با شناسایی دقیق بهره‌برداران، از رفتارهای غیرقانونی در برداشت آب جلوگیری شود.

کارشناسان برای برون‌رفت از بحران کنونی راهکارهای متعددی پیشنهاد کرده‌اند. خرمیان بر اعتماد به نهادهای علمی و شایسته‌سالاری در مدیریت تأکید کرد و گفت: دانش و تجربه باید مبنای تصمیم‌گیری‌ها قرار گیرد.

اشرفی نیز پیشنهاد داد که دولت برای کاهش فشار بر منابع آبی، به کشاورزان هزینه‌ای پرداخت کند تا از کشت محصولات آب‌بر در شرایط کم‌آبی خودداری کنند.

وی همچنین خواستار سرمایه‌گذاری در کشاورزی مکانیزه و مدرن‌سازی سیستم‌های آبیاری شد.

حسونی‌زاده بر لزوم استفاده از ابزارهای نوین برای افزایش راندمان آبیاری و نظارت دقیق بر بهره‌برداران تأکید کرد.

وی افزود: باید برنامه‌ای از پیش تعیین‌شده برای تخصیص آب بر اساس میزان منابع موجود و نیازهای واقعی تدوین شود.

خوزستان، استانی است که به دلیل منابع آبی و خاک حاصلخیزش پتانسیل بالایی برای توسعه کشاورزی دارد، امروز به دلیل سوءمدیریت و نبود برنامه‌ریزی جامع در حوزه آب با چالش‌های جدی مواجه است. از کاهش آب تالاب‌ها و افزایش گردوغبار گرفته تا ناکارآمدی در تخصیص عادلانه منابع آبی، همه نشان‌دهنده نیاز به اصلاحات ساختاری در نظام حکمرانی آب است.

مشارکت ذی‌نفعان، شفافیت، عدالت و استفاده از فناوری‌های نوین، از جمله راهکارهایی است که می‌تواند این استان را از بحران کنونی نجات دهد. بدون بازنگری در سیاست‌های کلان و حرکت به سمت مدیریت مشارکتی و پایدار، خوزستان همچنان در برابر تبعات زیست‌محیطی و اقتصادی کم‌آبی آسیب‌پذیر خواهد ماند.