المانیتور: ایران همچنان بر مدار شرق گرایی محض؟

انتخاب/ در حالی که مذاکرات هسته‌ای با ایالات متحده متوقف شده و تحریم‌ها همچنان به قوت خود باقی‌اند، ایران تلاش‌ها برای تعمیق روابط با شرکای شرقی را شدت بخشیده و به‌تازگی در نشست سطح بالای سازمان همکاری شانگهای (SCO) در پکن، پیشنهاد ایجاد یک بانک مشترک را مطرح کرده است.

المانیتور نوشت: از زمانی که ایران در ژوئیه ۲۰۲۳ به عضویت کامل سازمان همکاری شانگهای درآمد، از این بلوک برای گسترش نقش سیاسی، اقتصادی و امنیتی خود استفاده کرده و در تلاش بوده تا به عنوان یک بازیگر کلیدی منطقه‌ای، از فشار‌های غربی فراتر رود.
محمدرضا فرزین، رئیس کل بانک مرکزی ایران، در نشست رؤسای کل بانک‌های مرکزی کشور‌های عضو SCO در پکن، به‌صورت رسمی ایده ایجاد یک بانک مشترک SCO را مطرح کرد. دستور کار امسال این نشست، بر ساخت یک سیستم بانکی جمعی و زیرساخت مالی مشترک برای کشور‌های عضو متمرکز بود.
فرزین در جریان این سفر تأکید کرد که ایران این طرح را تا رسیدن به نتیجه نهایی دنبال خواهد کرد. وی در راستای علاقه تهران به دور زدن کانال‌های مالی غربی، گفت چنین سازوکاری می‌تواند «وابستگی به بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول را کاهش دهد» و «پلتفرمی برای کشور‌های منطقه و شرقی جهت پیگیری اهداف چندجانبه در حوزه بانکداری و مالی ایجاد کند.»

---

بازار

---

با پیشرفت اندک در مذاکرات با ایالات متحده، ایران به نظر می‌رسد به‌طور فزاینده‌ای به سیاست «نگاه به شرق» متعهد شده است — هرچند چشم‌انداز بلندمدت این چرخش همچنان نامشخص است.

سازمان همکاری شانگهای: تناسب راهبردی برای ایران
SCO این امکان را به ایران داده تا در زمینه طرح‌های اقتصادی و راهبردی کلان، با قدرت‌های شرقی روابط برقرار کند. این سازمان اکنون ده عضو دارد — چین، روسیه، هند، پاکستان، ایران، بلاروس و کشور‌های آسیای مرکزی یعنی ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان — که در مجموع حدود ۲۵٪ تولید ناخالص داخلی جهان و ۴۰٪ جمعیت جهان را شامل می‌شوند.
SCO در ابتدا به عنوان یک بلوک امنیتی منطقه‌ای برای مقابله با تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی در آسیای مرکزی تأسیس شد، اما از آن زمان، حوزه مأموریت خود را گسترش داده است. با عضویت هند، پاکستان و اکنون ایران، این سازمان به یک مجمع ژئوپلیتیکی وسیع‌تر با تمرکز بر توسعه منطقه‌ای تبدیل شده است.
چندین عضو SCO — از جمله چین، روسیه، هند و ایران — همچنین عضو بریکس هستند؛ ائتلافی غیرغربی که در تلاش برای کنار گذاشتن دلار از مبادلات بین‌المللی است. هم‌راستایی راهبردی میان بریکس و SCO موقعیت ایران را در مواجهه با انزوای غرب تقویت کرده است.

راهبرد آسیای مرکزی ایران
سیاست «نگاه به شرق» ایران به‌شدت با راهبرد آسیای مرکزی آن گره خورده، که بر گسترش پیوند‌های تجاری و ترانزیتی برای کاهش انزوای اقتصادی تمرکز دارد. ایران به‌عنوان عضو کامل SCO، خود را به‌عنوان «پل اقتصادی منطقه‌ای» میان آسیای مرکزی، قفقاز و خلیج فارس معرفی کرده است.
در ۱۵ مه، ایران توافقنامه تجارت آزاد جامع با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) را اجرایی کرد که تعرفه‌ها را بر ۹۰٪ کالا‌های مبادله‌شده حذف می‌کند و احتمالاً تجارت دوجانبه را در میان‌مدت به ۱۲ میلیارد دلار افزایش خواهد داد. این نخستین بار است که ایران بازار داخلی خود را به‌طور کامل به کالا‌های کشور‌های ثالث می‌گشاید، جایگزین توافق موقت محدود سال ۲۰۱۹.
روسیه، به‌عنوان اقتصاد غالب در EAEU، بیشترین بهره را خواهد برد. تجارت دوجانبه ایران و روسیه در سال ۲۰۲۴ به ۴.۸ میلیارد دلار رسید. این توافق همچنین به تسهیل حمل‌ونقل کالا در چارچوب کریدور بین‌المللی شمال–جنوب (INSTC) کمک می‌کند که ایران نقشی محوری در آن دارد.
با این حال، چین همچنان بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران باقی مانده است؛ با تجارت غیرنفتی به ارزش ۳۴.۱ میلیارد دلار. تجارت با آسیای مرکزی هنوز اندک است — کمی بیش از ۱.۵ میلیارد دلار —، اما ایران قصد دارد تجارت با ازبکستان را دو برابر کرده و به ۲ میلیارد دلار برساند، و مبادلات با قزاقستان و تاجیکستان را هرکدام یک میلیارد دلار افزایش دهد. تجارت با ترکمنستان نیز انتظار می‌رود ۳۰٪ رشد کند.
روبرتو نچیا، تحلیلگر مستقل ایرانی، گفت: «ایران همواره خود را کشوری در آسیای غربی دانسته که با علاقه به آسیای مرکزی نگاه می‌کند.» او افزود، در حالی که چرخش شرقی ایران با هدف تقویت روابط تجاری، ترانزیتی و دیپلماتیک دنبال می‌شود، حجم کلی تجارت همچنان به دلیل تحریم‌ها و موانع ژئوپلیتیکی محدود است.

نچیا خاطرنشان کرد: ایران باید روابط خود با هر دو کشور روسیه و چین را متوازن نگه دارد و با وجود چالش‌ها، پروژه‌های زیرساختی و توافقات منطقه‌ای حاکی از پیشرفت کند، اما پیوسته است.

اتصال مجدد به آسیای مرکزی
در حالی که ایران و جمهوری‌های آسیای مرکزی روابط تاریخی دارند که به دوران امپراتوری پارس بازمی‌گردد، این منطقه برای تجارت تا مدت‌ها به سمت روسیه گرایش داشته و به‌شدت به شبکه‌های حمل‌ونقل روسیه برای دسترسی به ترکیه و اروپا متکی بوده است. این روند پس از اعمال تحریم‌های غرب علیه روسیه به دلیل تهاجم ۲۰۲۲ به اوکراین، تغییر کرد.
در جستجوی جایگزین‌ها، نمایندگان ترکمنستان، ازبکستان، قزاقستان، ترکیه و ایران در سال ۲۰۲۳ برای بررسی مسیر‌های زمینی تجاری دیدار کردند. به‌عنوان عضو SCO — ایران در نشست‌های قبلی به‌عنوان ناظر حضور داشت — ایران به‌عنوان کشور ترانزیتی کلیدی ظاهر شد.
تارک فرهادی، مشاور راهبردی مستقر در ژنو گفت: «کشور‌های آسیای مرکزی محصور در خشکی‌اند و از منظر ژئواقتصادی، ایران به آنها دسترسی به خلیج فارس می‌دهد.»
چندین مسیر زمینی اکنون از ایران عبور می‌کند، از جمله خط راه‌آهن در حال توسعه چین–قزاقستان–ازبکستان–ترکمنستان–ایران–ترکیه–اتحادیه اروپا و مسیر چندوجهی موازی از طریق قرقیزستان. مسیر احتمالی دیگر، کریدور راه‌آهن پنج ملت است که ایران را به افغانستان، تاجیکستان، قرقیزستان و چین متصل می‌کند.
به گفته نچیا، نزدیکی آسیای مرکزی به ترکمنستان آن را به امتداد طبیعی عمق راهبردی ایران تبدیل کرده و برای اهداف اقتصادی و امنیتی شمالی ایران حیاتی است.
ایران در حال ترویج پروژه‌های زیرساختی و کریدور‌های انرژی از طریق کانال‌های SCO است که آسیای مرکزی را از طریق بنادر ایرانی، چون چابهار و بندرعباس به بازار‌های جهانی متصل می‌کند. تهران در سال ۲۰۲۳ با درخواست ازبکستان برای پیوستن به توافقنامه چابهار موافقت کرد؛ تاشکند قصد دارد در آنجا انبار و پایانه بسازد و انتظار می‌رود قزاقستان و تاجیکستان نیز به‌زودی بپیوندند.
اگرچه ترکمنستان عضو SCO نیست، فرهادی گفت که این کشور نیز علاقه‌مند به صادرات گاز طبیعی خود به جنوب آسیا و فراتر از آن از طریق ایران است. او افزود: «اگر ایران بتواند با غرب درباره رفع تحریم‌ها مذاکره کند، پروژه‌های انرژی و لجستیکی متعددی میان ایران و آسیای مرکزی، و همچنین پروژه‌هایی به نفع منطقه، ممکن خواهد شد.»
توافقنامه عشق‌آباد — پروژه حمل‌ونقل چندوجهی که آسیای مرکزی را از طریق ایران به عمان متصل می‌کند — که بیش از یک دهه به دلیل تحریم‌ها متوقف مانده بود، در سال ۲۰۲۲ احیا شد.

روابط دفاعی از طریق SCO
ایران همچنین از SCO برای گسترش روابط دفاعی بهره می‌برد. در ۱۷ مه، وزیر خارجه تاجیکستان به تهران سفر کرد تا زمینه‌های همکاری سیاسی و احتمال تولید پهپاد را بررسی کند. تاجیکستان پیش‌تر نیز توافقی برای تولید پهپاد‌های ایرانی داشته است.
فراتر از اقتصاد، ایران در حال ساخت عمق راهبردی در چارچوب SCO است؛ از طریق ارائه فناوری نظامی و فرصت‌های تبادل اطلاعات، که با مأموریت اولیه امنیتی این سازمان همخوان است.

فرهادی گفت: «امکانات بی‌پایان است، اما همه‌چیز بستگی به این دارد که آیا ایران هنوز می‌تواند نظر مثبت غرب را جلب کند یا نه.»

به پیج اینستاگرامی «آخرین خبر» بپیوندید
instagram.com/akharinkhabar