جایگاه ایران در هوش مصنوعی، خیلی دور یا نزدیک؟

ایسنا/ توسعه‌ پایدار و پیشرو در حوزه‌ هوش مصنوعی، بدون تردید، نیازمند بستری امن، پویا و حمایت‌گر برای دانشجویان، پژوهشگران و فعالان این عرصه است. در جهان امروز، کشورهایی که سرمایه‌گذاری هدفمند و حمایتی مستمر از نخبگان و متخصصان این حوزه دارند، نه‌تنها در مرزهای علم حرکت می‌کنند؛ بلکه نقشی تعیین‌کننده در آینده‌ فناوری و اقتصاد جهانی ایفا خواهند کرد.

توسعه پایدار و پیشرو در حوزه‌ هوش مصنوعی، بدون تردید، نیازمند بستری امن، پویا و حمایت‌گر برای دانشجویان، پژوهشگران و فعالان این عرصه است. در جهان امروز، کشورهایی که سرمایه‌گذاری هدفمند و حمایتی مستمر از نخبگان و متخصصان این حوزه دارند، نه‌تنها در مرزهای علم حرکت می‌کنند، بلکه نقشی تعیین‌کننده در آینده‌ فناوری و اقتصاد جهانی ایفا خواهند کرد.

با این حال، در ایران، محققان و دانشجویان فعال در حوزه‌ هوش مصنوعی با چالش‌های متعددی مواجه‌اند؛ از کمبود زیرساخت‌های پژوهشی گرفته تا نبود حمایت‌های مالی. محدودیت‌های مربوط به دسترسی به منابع علمی، مهاجرت اجباری نخبگان، و نبود امکان تعامل گسترده با مجامع علمی جهانی، همگی روند رشد و شکوفایی استعدادهای داخلی را با کندی و تزلزل روبه‌رو کرده‌اند.

در چنین شرایطی، اگرچه اراده و توانمندی فردی دانش‌پژوهان ایرانی قابل تحسین است؛ اما بدون سیاست‌های حمایتی ساختارمند، نمی‌توان انتظار داشت که هوش مصنوعی در ایران به جایگاه واقعی و شایسته‌ خود دست یابد.

در همین راستا با حامد حسینی، دانش‌آموخته دکترای هوش مصنوعی از دانشگاه تهران و حامد قاسمی، دانشجوی دکترای هوش مصنوعی دانشگاه تهران و هر دو پژوهشگر آزمایشگاه تعامل انسان و ربات دانشگاه تهران به گفت‌وگو نشستیم.
دکتر حامد حسینی با اشاره به پیشرفت‌های چشمگیر هوش مصنوعی در سال‌های اخیر و آمدن دستیارهای متنی نظیر چت جی‌پی‌تی و جمینای و ... به ایسنا گفت: هوش مصنوعی نظیر هر فناوری آسیب‌های خودش را به‌همراه دارد. آسیب اصلی این فناوری نبود شناخت صحیح در جامعه و لایه‌های مختلف مدیریتی و تصمیم‌گیری است.

تب فراگیر مدل‌های زبانی هوش مصنوعی در کشور
وی با نادرست خواندن مسیر طی شده هوش مصنوعی در کشور در ادامه حرکت در این مسیر را صرفاً هزینه برای خرید تجهیزات ندانست و خاطرنشان کرد: هم‌اکنون بسیاری از ارگان‌ها مشغول وارد کردن GPU و تجهیزات سخت‌افزاری برای هوش مصنوعی هستند؛ اما واقعاً قرار است با این تجهیزات چه کنند؟ بسیاری از شرکت‌ها به‌علت تب مدل‌های زبانی کوشیده‌اند همه فعالیت‌هایشان را با آن‌ها انجام دهند؛ این در حالی است که چنانچه دانش و مهارت پشت هوش مصنوعی خالی شود به این فناوری تنها به چشم یک ابزار نگریسته می‌شود.
این دانش‌آموخته دکترای هوش مصنوعی از دانشگاه تهران با اشاره به پیشرفت‌هایی در حوزه نرم‌افزاری هوش مصنوعی در کشور گفت: به‌عنوان مثال همه به‌دنبال آن هستند که LLM  را بر روی سایت قرار دهند تا به‌جای اپراتورها به پرسش‌ها پاسخ دهد و هم‌اکنون نمود هوش مصنوعی در همه شرکت‌ها به این موضوع خلاصه شده است.
حسینی این قبیل فعالیت‌ها را برای برطرف کردن نیاز کنونی مناسب اما برای رفع نیازهای طولانی‌مدت ناکافی برشمرد و افزود: باید برنامه‌ریزی‌ها براساس نیازهای ۵ تا ۱۰ سال آینده باشد همچنان که در حوزه تأمین انرژی و برطرف کردن ناترازی به نصب سلول‌های خورشیدی رو آورده‌ایم.

دهه آینده دهه هوش مصنوعی و رباتیک است
وی ادامه داد: دمیس هاسابیس، مدیرعامل دیپ مایند عنوان می‌کند دهه آینده دهه هوش مصنوعی و رباتیک است و تا زمانی که پیشرفت‌ها نمود عینی پیدا نکنند کاربردی نخواهند شد. ایران هم ناگزیر از طی این مسیر است و باید به‌سمت استفاده از آزمایشگاه‌های رباتیکی فضاهای صنعتی رباتیکی برود؛ البته این موضوع به حمایت‌هایی از سوی مسئولان نیاز دارد تا هوش مصنوعی به این فضاها تزریق شود.
این دانش‌آموخته دکترای هوش مصنوعی از دانشگاه تهران حمایت‌ها را بیشتر معطوف به شرکت‌های دانش‌بنیان دانست و خاطرنشان کرد: اما فضاهای دانشگاهی با وجود افراد توانمند نیازمند این حمایت‌ها هستند؛ از این‌رو باید با هدف‌گذاری حمایت از محیط‌های دانشگاهی رباتیک آغاز شود تا در این مسیر از دیگر کشورها عقب نباشیم.
دکتر حسینی با اظهار تأسف از این‌که ما اغلب دیر متوجه می‌شویم که چه باید بکنیم، ادامه داد: اگر دیر حرکت کنیم شاید نظیر انرژی هسته‌ای که برخی کشورهای پیشرفته به آن دست یافتند و دیگر اجازه دستیابی به هیچ کشوری را نمی‌دهند در حوزه هوش مصنوعی و رباتیک هم با این وضع مواجه شویم چون تلفیق هوش مصنوعی و ربات می‌تواند در جنبه صلح آمیز ایجاد ربات کارگر باشد و یا در جنبه دیگر آن ساخت ربات‌های سرباز و جنگجو.

جنگ سخت‌افزارهای هوش مصنوعی جنگ امروز جهان
وی جنگ امروز جهان را جنگ سخت‌افزارها در حوزه هوش مصنوعی دانست و خاطرنشان کرد: هم‌اکنون برای اپلای دانشجویان برای خارج از کشور سوابق افراد بررسی می‌شود که پس از بازگشت به ایران با دانش هوش مصنوعی و رباتیک کار نظامی انجام ندهند و از این‌رو ویزا به‌راحتی به آن‌ها داده نمی‌شود.
این دانش‌آموخته دکترای هوش مصنوعی از دانشگاه تهران با بیان این‌که هنوز حاکمیت از حساسیت این موضوع غافل است، گفت: هوش مصنوعی هر روز در حال پیشرفت است و آینده وابسته به پیوند هوش مصنوعی و رباتیک است.
حسینی درباره انتقادات وارده به نبود حمایت مادی و معنوی در دوره دانشجویی در مقطع دکترا توضیح داد: در همه جای دنیا برای دانشجویان ارشد و دکترا حمایت‌های مالی دارند تا این افراد بدون دغدغه فرآیند تحصیلشان را طی کنند تا برای کشور دانشگاه و حتی مردم سودمند باشند؛ اما در ایران حلقه اتصال صنعت و دانشگاه هیچ وقت شکل نگرفت که در این زمینه وجود ارگان‌های دولتی تسهیل‌گر نظیر معاونت علمی و فناوری و صندوق ضروری است که متأسفانه فعلاً این حمایت‌ها بر روی شرکت‌های دانش‌بنیان متمرکز هستند.

تأکید بر ضرروت تمرکز ارتباط میان دانشگاه و صنعت در حوزه هوش مصنوعی
وی ادامه داد: در حالی که تمرکز باید در ارتباط میان دانشگاه و صنعت باشد؛ به‌عنوان مثال ارتباط بخش هوش مصنوعی و رباتیک دانشگاه با صنایع بزرگی چون خودروسازی، کشاورزی، صنایع غذایی و یا هر صنعتی که خط تولیدی دارد و ناگزیر از انجام کارهای تکراری است، باید انجام شود تا این فعالیت‌ها به‌راحتی با ربات‌های هوشمند انجام شود.
به گفته وی، شرکت پست DHL بزرگترین شرکت پست دنیا با شرکت بوستون داینامیکس از بزرگترین شرکت‌های رباتیک هوش مصنوعی(هوشمند) تعاملی داشتند و طی یک ماه اخیر بیش از ۱۰۰۰ربات از این شرکت خریداری کرده است؛ البته همکاری آن‌ها از سال ۲۰۲۰ برای خط تولید بازوی رباتیک آغاز شده است.

این دانش‌آموخته دکترای هوش مصنوعی از دانشگاه تهران درباره نیروی انسانی شرکت‌های دانش‌بنیان هم تصریح کرد: دانشجو نمی‌تواند به‌صورت تمام وقت در اختیار این شرکت‌ها باشند برای داشتن عایدی مناسب هم در شرکت‌هایی مشغول می‌شوند تا ضمن تحصیل درآمدی داشته باشند این موضوع سبب افزایش سنوات تحصیلی، عدم تمرکز بر روی پژوهش و مقالات، ضعیف‌تر شدن بنیه علمی و ... می‌شود و تنها در صورت کوشش مضاعف می‌تواند این موضوع را جبران کند.

دکتر حسینی با بیان این‌که برای دانشجویان پزشکی دریافتی اندکی در دوران دانشجویی در نظر گرفته‌اند که با اعتراض آن‌ها بر میزان مبلغ آن‌ها اضافه شد، افزود: اما این میزان برای دانشجویان دکترای فنی مهندسی لحاظ نمی‌شود یا آن‌چنان دشوار است که دانشجو ناتوان از دریافت آن است.
وی خاطرنشان کرد: دانشجو پس از فارغ‌التحصیلی چند گزینه دارد یا خودش کسب و کاری راه‌اندازی کند، یا جذب شرکتی شود، یا جذب هیأت علمی شده و یا مهاجرت کند من برای جذب هیأت علمی اقدام کرده‌ام که فرآیند جذب پروسه طولانی ۲ تا ۳ ساله را دارد در این بازه نمی‌توان از فضای دانشگاه دور ماند و ناگزیر از انجام فعالیت‌های پژوهشی هستم. در دانشگاه‌های معتبر دنیا مبلغ قابل‌توجهی را به‌عنوان پسادکترا در نظر می‌گیرند و افراد وارد دانشگاه و مشغول فعالیت می‌شوند؛ اما این موضوع در ایران بسیار دشوار است مبلغ اندک که با دشواری داده می‌شود.

حقوق اندک عضو هیأت علمی و داشتن فعالیت جانبی
این دانش‌آموخته دکترای هوش مصنوعی از دانشگاه تهران با تأکید بر ضرورت حمایت‌های مناسب از دانشجویان دکترا گفت: پس از جذب هیأت علمی حقوق اعضای هیأت علمی اندک است که او باید در کنار تدریس فعالیت جانبی هم داشته باشد که این هم محل پرسش است که چرا نباید همه تمرکز استاد دانشگاه به مسأله پژوهش و آموزش باشد؟
حسینی معیارهای جذب هیأت علمی را هم سلیقه‌ای و نامناسب برشمرد و افزود: معیارها عمدتاً براساس شمار مقالات و نه کیفیت مقاله که مشکلی از صنعت یا کشور را برطرف کرده باشد، است؛ حتی ممکن است آن پژوهش هیچ دستاورد عینی هم نداشته باشد؛ این درحالی است که معیارهای دیگری چون توانایی فرد در جذب اعتبار، تولید محصول، توانایی مدیریت، نگاه به جنبه‌های کسب و کار باید جایگزین آن‌ها شود.
وی در بخش دیگری از سخنانش با بیان این‌که دنیا به اهمیت تلفیق هوش مصنوعی و ربات پی برده است و این موضوع در ایران هم اجتناب‌ناپذیر است، گفت: کمک‌های هوش مصنوعی و ربات می‌تواند به افزایش بهره‌وری صنایع با راندمان بیشتر و دقت و کیفیت بیشتر محصول منجر شود.

در ادامه حامد قاسمی، دانشجوی دکترای هوش مصنوعی دانشگاه تهران با بیان این‌که برای تطبیق خود با دنیا ربات به عنصری به اسم هوش مصنوعی نیاز دارد تا ربات سریع‌تر پیشرفت کند، ادامه داد: استارت‌آپ‌های مهمی نظیر فیزیکال اینتلیجنس (Physical Intelligence) شکل گرفته است و گوگل هم با معرفی جمینای رباتیکز از این بازی عقب نمانده است.

فعالیت‌های هدفمند در ربات هوشمند
وی با بیان این‌که با آمدن هوش مصنوعی قابلیت‌ها و توانمندی‌های ربات‌ها به یک‌باره افزایش می‌یابد، گفت: بدین‌ترتیب فعالیت‌های ربات هوشمندانه‌تر و هدفمندتر می‌شود. شرکتی مثل گوگل از LLM خود در دنیای رباتیک بهره می برد و استارتاپ فیزیکال اینتلیجنس نیز به دنبال استفاده از مدل های زبانی و چندوجهی در دنیای رباتیک است. البته این آغاز فرآیند است برای همگام شدن با دیگر کشورهای جهان باید زیرساخت‌های مناسب آن به‌همراه حمایت‌ها فراهم شود حمایت باید از دانشگاه و محیط‌های دانشگاهی آغاز شود کمترین کار تجهیز آزمایشگاه‌های تعامل انسان و ربات است همه نمونه‌های موفق استارت‌آپ‌های رباتیکی از دل دانشگاه‌ها برخاسته‌اند.
این دانشجوی دکترای هوش مصنوعی دانشگاه تهران، با بیان این‌که فیزیکال اینتلیجنس از دل دانشگاه برکلی و شرکت روبوتیکیو  از دل دانشگاه لاوال کانادا برخاسته است، گفت: هسته‌ها در داخل شکل می‌گیرد سپس استارت‌آپ می‌شود و با دستیابی به این فناوری سود زیادی عاید دانشگاه، کشور و حتی دانشجو می‌شود.

قاسمی این فضا را فضای رقابتی «برد – برد» دانست و خاطرنشان کرد: رباتیک علم پرهزینه‌ایست و هوش مصنوعی به مثابه پایه‌ای است که باید می‌بود و رباتیک بدون هوش مصنوعی موفقیت چندانی نخواهد داشت. با تلفیق این دو علم جهش خوبی در حوزه ربات‌ها  حاصل می‌شود.
وی موضوع مهم در هوش مصنوعی را جنگ سخت‌افزاری CPUها عنوان و تصریح کرد: هم‌اکنون آمریکا کشور چین  را در این بخش تحریم کرده است تا نتواند به این فناوری دست یابد. شاید دنیا به مرحله‌ای برسد که نظیر انرژی هسته‌ای دستیابی دیگر کشورها به این دانش و فناوری ممنوع شود.

هوش مصنوعی؛ مهم‌ترین اختراع تاریخ بشری
این دانشجوی دکترای هوش مصنوعی دانشگاه تهران، با بیان این‌که احتمالاً هوش مصنوعی مهم‌ترین اختراع تاریخ بشری خواهد بود، گفت: استوارت راسل، دانشمند بزرگ علوم کامپیوتر، معتقد است با هوش مصنوعی دنیا به دو بخش قبل و بعد از آن تقسیم می‌شود و میزان تأثیرگذاری این دانش و تکنولوژی در زندگی بشری بسیار است.
قاسمی مشکلات دانشجویان دکترا را تأمین نبودن حداقل‌های تسهیلات از محل اسکان، تغذیه و حتی دریافتی ماهانه دانست و خاطرنشان کرد: یک دانش‌آموخته دکترا نمی‌تواند پس از اتمام تحصیل بدون هیچ سرمایه‌ای به زندگی ادامه دهد. پس باید در کنار تحصیل کار دانشجویی داشته باشد که این خود سبب طولانی شدن سنوات تحصیل می‌شود و شاید یادگیری به‌درستی انجام نشود.
وی با تأکید بر ضرورت حمایت دولت از دانشجویان مقطع دکترا برای ماندگاری آن‌ها گفت: خروجی حمایت نکردن‌ها تضعیف علم است و این حمایت‌ها باید از محیط آزمایشگاهی دانشگاهی آغاز شود و آزمایشگاه‌ها به‌لحاظ سخت‌افزاری تجهیز شوند.

---

بازار

---

این دانشجوی دکترای هوش مصنوعی دانشگاه تهران با بیان اینکه معیار اصلی برای تعیین یک استاد میزان تاثیر و سوادآوری او برای جامعه و صنعت است، افزود: از این‌رو معیارها برای جذب اعضای هیأت علمی باید از صرف تعداد مقالات بدون توجه به کیفیت و سایر موارد تغییر کند.

به پیج اینستاگرامی «آخرین خبر» بپیوندید
instagram.com/akharinkhabar