فیبر نوری به زبان ساده/ چگونه اینترنت در یک تار شیشه‌ای با سرعت نور سفر می‌کند؟

خبرآنلاین/ بیش از ۹۵درصد ترافیک اینترنت جهان از دل کابل‌های شیشه‌ای در اعماق اقیانوس‌ها عبور می‌کند. با ساختار و طرز کار فیبر نوری به زبان ساده آشنا شوید.

به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین و به نقل از زومیت، ارسال پیامی از یک‌سوی جهان به سوی دیگر، با سرعتی نزدیک به نور و از دل رشته‌ای شیشه‌ای باریک‌تر از موی انسان، شاید زمانی تنها خیال مهندسی به نظر می‌رسید. اما امروز این فناوری در قلب زندگی مدرن ما جریان دارد: فیبر نوری.

---

بازار

---

این رشته‌های ظریف از شیشه یا پلاستیک که در ظاهر شکننده‌اند، بیش از ۹۵ درصد ترافیک داده‌های بین‌المللی را جابه‌جا می‌کنند، قاره‌ها را به هم متصل می‌سازند و شبکه‌ای را فراهم می‌کنند که بخش بزرگی از اقتصاد و ارتباطات جهانی بر آن استوار است. بدون فیبر نوری، از تماس‌های تصویری گرفته تا خریدهای اینترنتی، همه‌چیز به تجربه‌ای کند و فرساینده تبدیل می‌شد.

اما این ساختار باریک و ظریف چطور می‌تواند حجم عظیم داده‌ها را با چنین سرعتی در فاصله‌های هزاران کیلومتری منتقل کند؟ با ما همراه باشید تا در ادامه فرآیند هدایت نور در فیبر نوری و نقش مهندسی در حفظ سرعت و کیفیت انتقال داده را با شما مرور کنیم.

فیبر نوری امکان انتقال داده را در مقیاسی فراتر از کابل‌های مسی فراهم می‌کند. هسته‌ی شیشه‌ای باریک آن به کمک اصل «بازتابش کلی داخلی» نور را در مسیر خود به دام می‌اندازد و اجازه می‌دهد داده‌ها در قالب پالس‌های نوری تقریباً با سرعت نور حرکت کنند. 

تقویت‌کننده‌های نوری مانند EDFA توان سیگنال را در فواصل طولانی بازیابی می‌کنند و فناوری WDM با استفاده از طول‌موج‌های مختلف نور، ظرفیت هر رشته فیبر را چندین برابر افزایش می‌دهد. کابل‌های زیردریایی این فناوری را به اعماق اقیانوس‌ها کشانده‌اند و شبکه‌ای پنهان اما حیاتی برای ارتباطات جهانی ساخته‌اند. در پزشکی، صنعت و هوافضا نیز فیبر نوری به کار گرفته می‌شود؛ از آندوسکوپی و جراحی لیزری گرفته تا حسگرهای دقیق و ارتباطات امن. این گذار از الکترون به فوتون، زیربنای اینترنت پرسرعت و جهانی امروز را شکل داده است.

چگونه اطلاعات در فیبر نوری حرکت می‌کند؟

فناوری فیبر نوری، مبتنی بر ایده‌ای ساده اما بسیار قدرتمند عمل می‌کند: استفاده از نور برای حمل اطلاعات. برخلاف کابل‌های مسی سنتی که داده‌ها را در قالب سیگنال‌های الکتریکی منتقل می‌کنند، فیبرهای نوری به پالس‌های نوری متکی هستند؛ یعنی خاموش و روشن‌شدن‌های بسیار سریع نور که داده‌های دیجیتال را در قالب صفر و یک نمایندگی می‌کنند.

پالس‌ها توسط لیزرها یا دیودهای ساطع‌کننده نور (LED) تخصصی تولید می‌شوند و سپس با سرعتی نزدیک به سرعت نور در طول کابل به حرکت درمی‌آیند. مزیت این فناوری را زمانی بهتر درک می‌کنیم که نگاهی به محدودیت‌های کابل‌های مسی بیندازیم.

در سیم‌های مسی، الکترون‌ها هنگام حرکت با «مقاومت الکتریکی» روبه‌رو می‌شوند؛ مقاومتی که درست مانند اصطکاک بخشی از انرژی سیگنال را به گرما تبدیل می‌کند. این پدیده که «تضعیف سیگنال» نام دارد، باعث می‌شود سیگنال پس از طی مسافتی مشخص، ضعیف و نهایتاً غیرقابل‌استفاده شود.

از طرف دیگر سیگنال‌های الکتریکی به‌شدت در برابر تداخل الکترومغناطیسی آسیب‌پذیرند. عبور یک کابل برق یا حتی امواج رادیویی محیط می‌تواند کیفیت سیگنال را بر هم بزند و داده‌ها را مخدوش کند؛ شبیه به این‌که بخواهید در میان هیاهوی یک سالن شلوغ، به زمزمه‌ی کسی گوش دهید.

فیبر نوری با استفاده از فوتون‌ها به جای الکترون‌ها، سرعت و ظرفیت ارتباطات را به سطحی بالاتر می‌رساند 

فیبر نوری با جایگزین‌کردن فوتون‌ها (ذرات نور) به‌جای الکترون‌ها، عملاً محدودیت‌های کابل‌های مسی را کنار می‌زند. فوتون‌ها مقاومت الکتریکی را تجربه نمی‌کنند و در محیطی شفاف مانند شیشه‌ی خالص می‌توانند تقریباً بدون اتلاف انرژی حرکت کنند.

علاوه بر این نور تحت‌تأثیر میدان‌های الکترومغناطیسی هم قرار نمی‌گیرد، بنابراین مشکل تداخل نیز وجود نخواهد داشت. این ویژگی‌ها به سیگنال‌های نوری اجازه می‌دهد تا ده‌ها کیلومتر را بدون نیاز به تقویت طی کنند، درحالی‌که سیگنال‌های الکتریکی در کابل‌های مسی پس از چند کیلومتر نیازمند تقویت‌کننده هستند.

همین گذار بنیادین از الکتریسیته به نور، ظرفیت و سرعت انتقال اطلاعات را به شکلی باورنکردنی افزایش داد.

بازتابش کلی داخلی: راز به دام انداختن نور

آنچه انتقال نور در فیبر نوری را ممکن می‌سازد، تنها خود نور نیست، بلکه شیوه‌ی هدایت آن است. اگر چراغ‌قوه‌ای را در یک اتاق روشن کنید، پرتوهای آن در همه جهات پراکنده می‌شوند. اما درون یک کابل فیبر نوری، نور نمی‌تواند فرار کند.

پرتوها در مسیر خود بارها به دیواره‌ی هسته برخورد می‌کنند، اما به‌جای خارج‌شدن، درون فیبر به جلو بازتاب می‌شوند و همین مسیر زیگزاگی به آن‌ها اجازه می‌دهد کیلومترها راه را طی کنند، بدون آنکه انرژی‌شان از دست برود. این پدیده شگفت‌انگیز به لطف اصلی فیزیکی به نام «بازتابش کلی داخلی» (Total Internal Reflection) رخ می‌دهد؛ یک ترفند طبیعی فیزیک که نور را مانند یک هزارتوی آینه‌ای بی‌نقص، درون کابل به دام می‌اندازد.

برای درک این اصل باید ابتدا سراغ پدیده‌ی «شکست نور» برویم. وقتی پرتو نور از محیطی وارد محیطی با چگالی متفاوت می‌شود (برای مثال از هوا به آب) مسیرش کمی خم می‌شود. به همین دلیل وقتی یک نی را درون لیوان آب می‌گذارید، شکسته به نظر می‌رسد.

بازتابش کلی داخلی باعث می‌شود دنور در دل یک رشته شیشه‌ای محبوس بماند و کیلومترها بدون افت حرکت کند

میزان این خم‌شدن به «ضریب شکست» دو محیط بستگی دارد. حال تصور کنید نور از محیطی چگال‌تر با ضریب شکست بالاتر؛ به محیطی رقیق‌تر با ضریب شکست پایین‌تر می‌تابد. با افزایش زاویه تابش، زاویه شکست نیز افزایش می‌یابد تا جایی که به یک «زاویه بحرانی» می‌رسیم. اگر نور با زاویه‌ای بیشتر از زاویه بحرانی به مرز دو محیط بتابد، دیگر از آن عبور نمی‌کند و به طور کامل، مانند یک آینه، به درون محیط اول بازتاب می‌شود.

این دقیقاً همان اتفاقی است که در فیبر نوری رخ می‌دهد. هسته‌ی فیبر از شیشه‌ای با ضریب شکست بالا و لایه‌ی بیرونی آن، که «روکش» یا Cladding نام دارد، از شیشه‌ای با ضریب شکست اندکی پایین‌تر ساخته شده‌اند. همین اختلاف کوچک، شرایط لازم برای به دام انداختن نور را فراهم می‌کند.

هسته‌ی شیشه‌ای فیبر تنها ۹ میکرون قطر دارد، اما میلیاردها بار نور را بازمی‌تاباند

نوری که به درون هسته فرستاده می‌شود، با زاویه‌ای حساب‌شده به دیواره‌ی مرزی بین هسته و روکش برخورد می‌کند که همواره از زاویه‌ی بحرانی بیشتر است. در نتیجه، نور به‌جای فرارکردن، به طور مداوم و با کمترین اتلاف انرژی به درون هسته بازتابیده می‌شود و مسیر خود را در طول کابل ادامه می‌دهد.

این فرآیند میلیاردها بار در طول مسیر تکرار می‌شود و نور را مجبور می‌کند تا در یک مسیر مشخص و بدون فرار به اطراف، به سفر خود ادامه دهد. این مکانیزم به‌قدری کارآمد است که بیش از ۹۹.۹ درصد از نور، حتی پس از طی‌کردن ده‌ها کیلومتر، همچنان در هسته باقی می‌ماند.

نگاهی به درون کابل فیبر نوری: مهندسی در مقیاس میکرون

البته نمی‌توان تنها یک رشته شیشه‌ی خام را در زمین دفن کرد و انتظار داشت در برابر فشار، رطوبت و ضربه دوام بیاورد. یک کابل فیبر نوری مدرن با مهندسی دقیقی طراحی می‌شود. در لایه‌ی مرکزی کابل، هسته جای می‌گیرد، رشته‌ای شیشه‌ای فوق‌العاده شفاف با قطری در حد چند میکرون (برای فیبرهای تک‌حالته حدود ۸ یا ۹ میکرون) تقریباً هم‌اندازه‌ی یک گلبول قرمز خون.

خلوص این شیشه که معمولاً از سیلیکا ساخته می‌شود هم اهمیتی حیاتی دارد، زیرا هرگونه ناخالصی می‌تواند نور را جذب یا پراکنده کرده و سیگنال را تضعیف کند.

هسته توسط «روکش» احاطه می‌شود؛ لایه‌ای از شیشه با ضریب شکست اندکی متفاوت که تضمین می‌کند نور درون هسته محبوس بماند. اما محافظت به همین‌جا ختم نمی‌شود. نخستین لایه بیرونی، یک نوعی پوشش پلاستیکی نرم (Buffer Coating) است که شیشه‌ی شکننده را در برابر رطوبت و خمیدگی‌های جزئی و ضربه ایمن می‌کند.

فیبر نوری تنها یک رشته شیشه‌ای نیست؛ لایه‌های محافظ، از پلاستیک نرم تا کولار و PVC، آن را در برابر فشار و ضربه مقاوم می‌سازند

سپس نوبت به «الیاف مقاوم‌ساز» می‌رسد؛ معمولاً نخ‌های آرامید مانند کولار؛ که داده‌ای حمل نمی‌کنند اما استحکام کششی کابل را بالا می‌برند تا در زمان نصب، تارهای شیشه‌ای کشیده یا پاره نشوند. در نهایت، «روکش خارجی» از موادی مانند PVC کل مجموعه را می‌پوشاند و آن را در برابر عوامل محیطی خشن مانند سایش، تغییرات دما، و مواد شیمیایی محافظت می‌کند.

برخی کابل‌ها، به‌خصوص کابل‌های زیردریایی، دارای زره فولادی و لایه‌های ضدآب نیز هستند تا در شرایط سخت دوام بیاورند. بنابراین، درحالی‌که جادوی فیبر نوری به نور و فیزیک مربوط می‌شود، مهندسی‌ای که از این رشته‌های شکننده محافظت می‌کند، برای فعال نگه‌داشتن اینترنت به همان اندازه حیاتی است.

فرآیند انتقال داده در عمل

بیایید مسیری را که یک ایمیل یا یک ویدیو طی می‌کند، از ابتدا تا انتها دنبال کنیم. دستگاه شما مثلاً کامپیوتر یا موبایلتان؛ اطلاعات را به کد باینری، یعنی صفرها و یک‌ها، تبدیل می‌کند. در سیستم فیبر نوری، همین بیت‌ها به پالس‌های نوری نگاشت می‌شوند؛ روشن = «۱»، خاموش = «۰». به‌این‌ترتیب، اطلاعات دیجیتال به دنباله‌ای از روشن و خاموش‌شدن‌های بسیار سریع نور تبدیل می‌شود.

این فرآیند در یک «فرستنده نوری» آغاز می‌شود. این دستگاه سیگنال‌های الکتریکی دریافتی از کامپیوتر را به یک منبع نور، معمولاً یک لیزر نیمه‌هادی، ارسال می‌کند. لیزر با سرعتی باورنکردنی، میلیاردها بار در هر ثانیه خاموش و روشن می‌شود و پالس‌های نوری متناظر با داده‌های باینری را تولید می‌کند. این پالس‌ها سپس وارد فیبر نوری می‌شوند و سفر طولانی خود را آغاز می‌کنند.

در فیبر نوری، صفر و یک‌ها به روشن و خاموش‌شدن‌های سریع نور تبدیل می‌شوند

حتی باوجود مکانیزم «بازتابش کلی داخلی»، سیگنال نوری در مسیرهای خیلی طولانی مثلاً بین دو شهر یا حتی دو قاره، اندکی ضعیف می‌شود. در این نقاطتقویت‌کننده‌های نوری» به کار می‌آیند: دستگاه‌هایی که هوشمندانه، سیگنال نوری را مستقیماً و بدون تبدیل آن به سیگنال الکتریکی، تقویت می‌کنند.

یکی از رایج‌ترین انواع این دستگاه‌ها، با نام تقویت‌کننده فیبر مبتنی بر اربیوم (EDFA) شناخته می‌شود که با تزریق انرژی از یک لیزر کمکی به سیگنال اصلی، آن را دوباره پرتوان می‌سازد.

در انتهای مسیر، کابل به یک «گیرنده نوری» می‌رسد. این دستگاه از یک آشکارساز نوری (Photodetector) بهره می‌برد که پالس‌های نور ورودی را تشخیص می‌دهد و آن‌ها را دوباره به سیگنال‌های الکتریکی تبدیل می‌کند.

سپس این سیگنال‌های الکتریکی به دستگاه مقصد، مثلاً کامپیوتر شما ارسال و به داده‌های قابل‌فهم ترجمه می‌شوند، یعنی همان ایمیلی که باز می‌کنید یا ویدیویی که تماشا می‌کنید. این کل فرآیند با چنان سرعت و کارایی بالایی انجام می‌شود که شما می‌توانید یک ویدیوی با کیفیت بالا را از آن‌سوی دنیا تقریباً به‌صورت آنی مشاهده کنید.

نکته‌ی جالب اینکه نور فقط یک رنگ یا طول‌موج ندارد؛ درست مانند رنگ‌های یک رنگین‌کمان، طول‌موج‌های متعددی وجود دارد. به همین دلیل می‌توان چندین جریان اطلاعات را به طور هم‌زمان از طریق یک رشته فیبر ارسال کرد. این تکنیک «تکثیر تقسیم طول‌موج» (WDM) نامیده می‌شود.

در WDM، هر رنگ نور یک مسیر جداگانه برای داده‌هاست

در این روش، هر جریان داده روی یک «رنگ» متفاوت از نور سوار می‌شود و همه با هم و بدون تداخل، در یک فیبر حرکت می‌کنند. این تکنولوژی ظرفیت یک رشته فیبر را به طرز چشمگیری افزایش می‌دهد و آن را به یک شاهراه اطلاعاتی چند بانده تبدیل می‌کند.

در اعماق اقیانوس: کابل‌های زیردریایی و شبکه جهانی

شاید جذاب‌ترین بخش داستان فیبر نوری، مسیری باشد که این کابل‌ها طی می‌کنند. برای اتصال قاره‌ها، کشتی‌های غول‌پیکر کابل‌های فیبر نوری را در کف اقیانوس‌ها نصب می‌کنند؛ شبکه‌ای که هزاران کیلومتر امتداد دارد. این کابل‌های زیردریایی، طوری طراحی شده‌اند که در برابر فشارهای خردکننده آب در اعماق، خوردگی ناشی از آب شور، و حتی گازگرفتن کوسه‌های کنجکاو مقاومت کنند.

هر یک از این کابل‌ها در هر ثانیه ترابایت‌ها داده را حمل می‌کند و عملاً اقتصادهای جهانی را به یکدیگر پیوند می‌دهد. اگر این کابل‌ها وجود نداشتند، اینترنت جهانی ما به دهکده‌ای پراکنده و منزوی تبدیل می‌شد؛ جایی که تماس‌های بین‌المللی و پخش ویدیوها کند و نامطمئن بودند.

نصب کابل‌های فیبر نوری در دریا کاری ساده نیست. کشتی‌های مخصوصی که «کابل‌گذار» نام دارند، قرقره‌های عظیم کابل را با خود حمل می‌کنند؛ کابل‌هایی که طولشان به هزاران کیلومتر می‌رسد.

هر ثانیه، ترابایت‌ها داده از دل همین رشته‌های شیشه‌ای در اعماق تاریک دریا عبور می‌کند

در آب‌های کم‌عمق نزدیک به ساحل که خطر آسیب بیشتر است، از دستگاه‌های شخم‌زن زیرآبی استفاده می‌شود. این دستگاه‌ها شیاری در کف دریا ایجاد می‌کنند و کابل را درون آن دفن می‌نمایند تا در برابر لنگر کشتی‌ها یا تورهای ماهیگیری محافظت شود. اما در اعماق اقیانوس، شرایط فرق می‌کند: آنجا کابل به‌آرامی روی بستر دریا رها می‌شود و در سکوت به مسیرش ادامه می‌دهد.

به‌این‌ترتیب، شبکه‌ای خاموش و نامرئی شکل می‌گیرد؛ شیشه‌هایی باریک که قاره‌ها را به هم پیوند می‌دهند. دفعه بعد که پیامی را در کسری از ثانیه به آن‌سوی جهان می‌فرستید، به یاد بیاورید که سیگنال‌های پیام از دل همین رشته‌های ظریف گذشته‌اند، رشته‌هایی که در تاریکی اعماق اقیانوس بی‌وقفه کار می‌کنند.

کاربردهای شگفت‌انگیز فیبر نوری

وقتی صحبت از فیبر نوری می‌شود، معمولاً ذهنمان به سمت شبکه‌های جهانی و اینترنت پرسرعت می‌رود، ولی فیبر نوری می‌تواند در زندگی روزمره ما نیز نقش‌های متفاوتی ایفا کند. بسیاری از خانه‌ها اکنون مستقیماً با اینترنت فیبر نوری (FTTH) متصل هستند که سرعت‌هایی بسیار فراتر از آنچه DSL یا کابل‌های سنتی می‌توانند ارائه دهند، فراهم می‌کند.

«فیبر نوری در آندوسکوپی، دندانپزشکی و جراحی‌های لیزری به پزشکان امکان دیدن و درمان دقیق‌تر را می‌دهد

در حوزه پزشکی، از فیبر نوری در «آندوسکوپی» استفاده می‌شود. دسته‌ای از فیبرها نور را به داخل بدن می‌تابانند و دسته‌ای دیگر تصویر را به بیرون منتقل می‌کنند تا پزشک بتواند اندام‌های داخلی را ببیند. این فناوری امکان تشخیص و جراحی‌های کم‌تهاجمی را فراهم می‌کند. در دندانپزشکی و جراحی‌های لیزری نیز از فیبرها برای هدایت دقیق پرتوهای لیزر پرقدرت استفاده می‌شود.

در دنیای صنعت، حسگرهای فیبر نوری می‌توانند تغییرات ظریفی در دما، فشار و تنش را اندازه‌گیری کنند و به‌ویژه در محیط‌های خشن، مثل داخل موتورهای جت یا چاه‌های نفت، عملکردی عالی دارند. ازآنجاکه این حسگرها الکتریکی نیستند، در فضاهای قابل‌اشتعال ایمنی بالایی دارند.

در صنایع نظامی و هوافضا از فیبر نوری برای برقراری ارتباطات فوق‌امن استفاده می‌شود، چون شنود سیگنال‌های نوری تقریباً غیرممکن است. علاوه بر این، وزن بسیار کم فیبرها نسبت به سیم‌های مسی، آن‌ها را برای استفاده در هواپیماها و فضاپیماها ایده‌آل می‌سازد. حتی در نورپردازی‌های تزئینی و هنری نیز از توانایی فیبرها در هدایت نور به نقاط مختلف برای خلق جلوه‌های بصری زیبا استفاده می‌شود.

وقتی کمی از جزئیات فاصله می‌گیریم و از دور به ماجرا نگاه می‌کنیم، درمی‌یابیم که فیبر نوری یکی از درخشان‌ترین دستاوردهای مهندسی است. ما یاد گرفته‌ایم چگونه یکی از اساسی‌ترین پدیده‌های طبیعت، یعنی نور را به دام بیندازیم و طوری هدایت کنیم که اطلاعات را با سرعتی باورنکردنی به دورترین نقاط جهان برساند.

۲۲۷۳۲۳