متهمان اصلی آلودگی هوا در کلانشهرها

مهر

بروزرسانی 1404/03/03 - 08:09

مهر/ رئیس انجمن علمی هوای پاک ایران، خودروها و پالایشگاه‌ها را از مهم‌ترین عوامل آلودگی هوای کلانشهرها دانست و همچنین به نقش گرد و غبار طبیعی در تشدید این بحران اشاره کرد.

ساویز صحت کاشانی، رئیس انجمن علمی هوای پاک ایران و دانشیار پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو، با اشاره به عوامل مؤثر در آلودگی هوای شهرهای بزرگ، منابع آلودگی را به دو دسته کلی منابع طبیعی و منابع انسان‌زاد تقسیم کرد.

وی اظهار داشت: بر اساس بررسی‌هایی که صورت گرفته، ما دو نوع منبع آلودگی داریم؛ منابع ساکن و منابع متحرک. در یک دسته‌بندی کلی‌تر، این منابع به منابع طبیعی و منابع انسان‌زاد تقسیم می‌شوند.

صحت کاشانی با تشریح منابع طبیعی آلودگی هوا افزود: منابع طبیعی شامل گرد و خاک معدنی هستند که می‌توانند هم به‌صورت محلی ایجاد شوند و هم در مقیاس‌های منطقه‌ای یا حتی فرامرزی کشور را تحت تأثیر قرار دهند. این منابع الگوها و سازوکارهای مشخصی دارند و در فصول خاصی از سال ایجاد می‌شوند که قادرند به‌طور گسترده‌تری بر کیفیت هوای کشور تأثیرگذار باشند.

وی در ادامه به منابع انسان‌زاد یا همان آلاینده‌های شهری اشاره کرد و گفت: در بحث آلاینده‌های انسان‌زاد، ما با منابع ساکن و متحرک روبه‌رو هستیم. منابع ساکن مانند دودکش‌های پالایشگاه‌ها هستند که در نقاط مختلف کشور وجود دارند. در مقابل، منابع متحرک شامل خودروها می‌شوند که هر کدام سهم حائز اهمیتی در تولید آلاینده‌ها دارند.

رئیس انجمن علمی هوای پاک ایران تأکید کرد: در کنار منابع طبیعی، سهم منابع انسان‌زاد در آلودگی هوا به‌ویژه در کلانشهرها بسیار بالاست و برای کنترل و مدیریت این منابع، نیاز به برنامه‌ریزی دقیق و سیاست‌گذاری مؤثر وجود دارد.

لزوم اقدام مشترک برای مقابله با آلودگی هوا؛ از دیپلماسی محیط‌زیست تا کمربند سبز

صحت کاشانی، با اشاره به اینکه آلودگی هوا پدیده‌ای بدون مرز و فرامرزی است، بر ضرورت همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برای کاهش آن تأکید کرد.

آلودگی هوا، پدیده‌ای فرامرزی

وی گفت: آلودگی هوا در اصطلاح هیچ مرزی نمی‌شناسد و یک پدیده فرامرزی است. برای مقابله با آن باید روی بحث دیپلماسی محیط زیست کار کنیم. یعنی تعامل با کشورهای همسایه برای کنترل چشمه‌های گرد و خاک ضرورت دارد.

صحت کاشانی با اشاره به موقعیت جغرافیایی ایران افزود: کشور ما در کمربندی قرار گرفته که به آن کمربند گرد و خاک گفته می‌شود؛ این کمربند از شمال غرب آفریقا آغاز می‌شود، خاورمیانه را در بر می‌گیرد و به بیابان‌های تانکلاماکان در چین و گوبی ختم می‌شود.

تجربه موفق کمربند سبز در کشورهای آسیایی

وی ادامه داد: در بسیاری از کشورها برای مقابله با این پدیده راهکارهای مدیریتی به کار گرفته شده است. برای مثال در کشورهایی مثل مغولستان یا چین، همین کمربند گرد و خاک را با اجرای پروژه‌های هدفمند به کمربند سبز تبدیل کرده‌اند.

به گفته صحت کاشانی، این کشورها با شناسایی گیاهانی که می‌توانند در مهار گرد و غبار مؤثر باشند، پروژه‌هایی را در مقیاس پایلوت اجرا کرده‌اند و در بازه‌های زمانی مشخص، این پروژه‌ها انجام شده و نتایج مثبتی هم به همراه داشته است. پس از موفقیت در مرحله آزمایشی، این طرح‌ها به عنوان ابتکار عمل، مورد استقبال سایر کشورها نیز قرار گرفته‌اند.

نقش مردم و دولت در کاهش آلودگی هوا

وی همچنین بر لزوم اقدامات داخلی برای مقابله با آلودگی هوا تأکید کرد و افزود: دولت می‌تواند با حمایت از طرح‌های محیط‌زیستی، توسعه فضاهای سبز و اعمال استانداردهای سخت‌گیرانه‌تر بر منابع آلاینده، نقش مؤثری در کاهش آلودگی ایفا کند. از سوی دیگر، مشارکت مردم در کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی، استفاده از حمل‌ونقل عمومی و توجه به سبک زندگی پایدار نیز بسیار مؤثر خواهد بود.

چالش‌های اجرای قانون هوای پاک و ضرورت همکاری منطقه‌ای برای مقابله با گرد و غبار

رئیس انجمن علمی هوای پاک ایران و دانشیار پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو، با انتقاد از وضعیت اجرای قانون هوای پاک در کشور، خواستار اقدام یکپارچه دستگاه‌ها و نهادهای مسئول در اجرای این قانون شد.

اجرای ناقص قانون هوای پاک

وی با اشاره به آلاینده‌های انسان‌زاد که تحت نظارت و مسئولیت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارند، اظهار کرد: بر اساس شرح وظایف مشخص، سازمان حفاظت محیط زیست مسئولیت رسیدگی به این آلاینده‌ها را بر عهده دارد. ما قانون هوای پاک را داریم که طبق آن، هر سازمان و نهادی موظف است در اجرای آن نقش ایفا کند، اما متأسفانه این قانون هنوز به‌طور کامل و یکپارچه در کشور اجرا نشده است.

صحت کاشانی تأکید کرد: واقعیت این است که مشکل اصلی ما، نرسیدن به نقطه‌ای است که همه ارگان‌ها و نهادها به‌طور منسجم و هماهنگ به اجرای قانون هوای پاک متعهد باشند. این موضوع همچنان یکی از چالش‌های اساسی کشور در حوزه آلودگی هواست.

همکاری‌های بین‌المللی برای مهار گرد و غبار

وی همچنین بر ضرورت تقویت همکاری‌های بین‌المللی برای مهار گرد و غبار فرامرزی تأکید کرد و گفت: یکی دیگر از موضوعات مهم، لزوم همکاری با کشورهای همسایه در زمینه کنترل چشمه‌های گرد و خاک است که می‌تواند بخش‌هایی از کشور ما را به‌طور جدی تحت تأثیر قرار دهد.

نقش حیاتی آموزش رسانه‌ای و تبادل داده در مقابله با آلودگی هوا

ساویز صحت کاشانی، با تأکید بر اهمیت فرهنگ‌سازی عمومی در مقابله با آلودگی هوا، آموزش‌های رسانه‌ای را یکی از مؤثرترین ابزارهای موجود برای افزایش آگاهی و مشارکت مردم در کاهش آلاینده‌های انسان‌زاد دانست.

آموزش برای مردم و فعالان حوزه محیط زیست

وی در این رابطه اظهار کرد: در زمینه آلاینده‌های انسان‌زاد، مردم می‌توانند نقش فعالی در کاهش تولید آلاینده‌ها داشته باشند، اما در مورد برخی آلاینده‌های طبیعی مانند گرد و غبار، تنها نقش آنها محدود به تأثیرپذیری و آسیب‌دیدگی است. به همین دلیل، آموزش و اطلاع‌رسانی به مردم نه‌تنها اهمیت دارد، بلکه حیاتی است.

صحت کاشانی افزود: ما با پدیده‌هایی مثل خستگی بیولوژیکی، تغییرات خلق‌وخو و حتی تأثیرات ژنتیکی ناشی از آلودگی مواجه هستیم؛ به‌ویژه در مشاغلی مانند کارکنان پمپ‌بنزین‌ها که در معرض آلاینده‌ها هستند. این تأثیرات ممکن است در کوتاه‌مدت قابل مشاهده نباشند، اما در بلندمدت پیامدهای جدی دارند.

وی تأکید کرد: آموزش باید هم شامل عامه مردم باشد و هم نیروهای متخصص این حوزه را در بر بگیرد. ما نیازمند ظرفیت‌سازی هستیم؛ یعنی باید از کشورهایی که در این زمینه پیشرو بوده‌اند، بیاموزیم و از ابتکارات آنها الگوبرداری کنیم تا بتوانیم راهکارهای موفق را متناسب با شرایط کشورمان پیاده‌سازی کنیم.

خلأ استانداردهای منطقه‌ای و چالش در تبادل داده‌ها

رئیس انجمن علمی هوای پاک ایران با اشاره به نبود یکپارچگی در پایش کیفیت هوا در منطقه، گفت: در اتحادیه اروپا پروتکل‌های مشخص و استانداردهای واحدی برای پایش کیفیت هوا وجود دارد، اما در منطقه خاورمیانه به دلیل چالش‌های سیاسی، وضعیت سوق‌الجیشی و نبود همکاری، چنین نظام هماهنگی شکل نگرفته است.

وی با اشاره به وضعیت ایستگاه‌های پایش کیفیت هوا در ایران افزود: اکنون سازمان حفاظت محیط زیست مسئول این پایش است، اما تراکم ایستگاه‌ها در استان‌های مختلف بسیار متفاوت است. علاوه بر این، کالیبراسیون تجهیزات و تبادل داده‌ها میان نهادها همچنان با چالش جدی روبه‌رو است.

صحت کاشانی گفت: برای مثال، سامانه پیش‌بینی شاخص UV که پژوهشگاه طراحی کرده، می‌تواند وضعیت تابش فرابنفش را تا ۷۲ ساعت آینده برای ۳۱ استان پیش‌بینی کند. این اطلاعات در ساعات اوج تابش، مثل ۹ تا ۱۲ یا ۱۲ تا ۱۵، بسیار حیاتی است و باید به‌صورت گسترده‌تری در اختیار مردم قرار گیرد. اما متأسفانه تنها در وب‌سایت قرار می‌گیرد و دسترسی عمومی به آن محدود است.

نبود دسترسی آزاد به داده‌های ملی

وی با اشاره به مشکلات تبادل داده‌های تخصصی بین نهادهای دولتی گفت: در بسیاری از کشورها مسأله‌ای به نام مخزن داده‌های ملی وجود دارد که نهادهای مرتبط، اطلاعات را در آن به اشتراک می‌گذارند. اما در کشور ما برای دریافت داده‌های هواشناسی حتی از سوی پژوهشگاه، باید هزینه پرداخت کنیم. از سوی دیگر، داده‌های مهمی مانند سنجش کیفیت هوا در اختیار وزارت بهداشت است و علی‌رغم پیگیری‌های بسیار، هنوز موفق به دریافت این اطلاعات نشده‌ایم.

نقش حیاتی ایستگاه‌های هواشناسی در پیش‌بینی و تحلیل وضعیت آلودگی هوا

ساویز صحت کاشانی، رئیس انجمن علمی هوای پاک ایران و دانشیار پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو، با تأکید بر اهمیت ایستگاه‌های هواشناسی در پایش و پیش‌بینی وضعیت آلودگی هوا، از بی‌توجهی به نتایج علمی ارائه‌شده توسط مراکز پژوهشی در سیاست‌گذاری‌های شهری انتقاد کرد.

ایستگاه‌های همدیدی و نقش آن‌ها در پایش گرد و غبار

وی با اشاره به اینکه سازمان هواشناسی کشور دارای ایستگاه‌هایی برای پایش کیفیت هواست، گفت: به طور خاص برای رخدادهای گرد و خاک، ایستگاه‌های مشخصی در حال فعالیت هستند. علاوه بر این، سازمان هواشناسی ایستگاه‌هایی موسوم به ایستگاه‌های همدیدی دارد که در بازه‌های زمانی منظم، معمولاً هر سه ساعت یک بار، داده‌های هواشناسی را ثبت می‌کنند. این داده‌ها شامل پارامترهایی همچون دمای هوا، فشار، رطوبت، ابرناکی و سایر اطلاعات جوی است.

صحت کاشانی افزود: ایستگاه‌های همدیدی اصلی و فرعی به‌صورت ۲۴ ساعته اطلاعات را ثبت می‌کنند و این داده‌ها می‌توانند نقش مهمی در تحلیل وضعیت آلودگی هوا داشته باشند، به‌ویژه در فصول سرد سال که پدیده‌هایی مثل وارونگی دما و پایداری هوا رخ می‌دهد.

وارونگی دما و نقش توپوگرافی تهران در تشدید آلودگی

این دانشیار پژوهشگاه هواشناسی با اشاره به پدیده وارونگی دما در زمستان گفت: در این شرایط، به‌ویژه زمانی که باد نمی‌وزد، لایه‌های آلاینده در نزدیکی سطح زمین باقی می‌مانند و موجب افزایش شدید آلودگی می‌شوند. این موضوع در کلان‌شهرهایی مانند تهران، که از نظر توپوگرافی در موقعیت خاصی قرار دارند، تشدید می‌شود.

وی در توضیح این موقعیت خاص افزود: در تهران، به دلیل وجود ارتفاعات در شمال شهر و گودال‌مانند بودن مناطق جنوبی، توده‌های هوا محبوس می‌شوند. همین وضعیت موجب می‌شود که در شرایط پایداری جوی و عدم وزش باد، آلودگی برای مدت طولانی باقی بماند.

بلندمرتبه‌سازی بی‌رویه در کریدور باد تهران

صحت کاشانی در ادامه با انتقاد از سیاست‌گذاری‌های شهری نادرست اظهار کرد: ما روی موضوع بلندمرتبه‌سازی در کریدور باد تهران، به‌ویژه در منطقه ۲۲، مطالعاتی انجام داده‌ایم که نتایج آن در قالب مقاله‌های علمی منتشر شده است. این مقالات بارها به مجلس شورای اسلامی، شهرداری تهران و نهادهای سیاست‌گذار ارسال شده‌اند، اما تاکنون هیچ واکنشی از سوی مسئولان دیده نشده است.

وی هشدار داد: ساخت‌وساز بی‌رویه در این منطقه، هم مسیر باد را مسدود کرده و هم تندی باد را کاهش داده است. این در حالی است که بادهای ورودی از سمت غرب تهران، یکی از معدود عوامل طبیعی تهویه هوای این کلان‌شهر محسوب می‌شوند و مسدود کردن این مسیر، آثار مخرب مستقیم بر کیفیت هوا دارد.